Stilte is voor velen geen vanzelfsprekendheid. Verkeer, apparaten, geblaf en stemmen doen zich bijna overal gelden. Geluid dringt door tot in slaapkamers. Voor de een is dat een zegen, voor de ander een constante bron van verlangen naar rust. Reden genoeg dus om stil te staan bij de aard en de waarde van de stilte.
Stilte is meer dan de afwezigheid van geluid. Hij krijgt pas betekenis in een context. Denk bijvoorbeeld aan de stille tocht, de stilte voor de storm of het stille protest. In een geïsoleerde ruimte hoor je helemaal niets, behalve misschien het suizen in je oor en het kloppen van je hart. Toch is het daar anders stil dan op de stilste plek van Nederland, het Dwingelderveld. Dat is het grootste aaneengesloten natte heidegebied van West-Europa. Behalve de wind en het zoemen van insecten kun je er het verre geluid van schapen horen.
Oerstilte
Het Dwingelderveld ligt in Drenthe, dat zich afficheert als dé oerprovincie van Nederland. Dit niet alleen vanwege de aanwezigheid van hunebedden. Ook de afwezigheid van grote steden en intensieve bebouwing speelt een rol. Lawaai is de prijs die we betalen voor onze beschaving. Het komt met lucht-, licht- en horizonvervuiling. Een pelgrimage naar een stille plek helpt om daar weer even tegen te kunnen. Op het Dwingelderveld kun je de oermens in jezelf weer even ontmoeten. Je kunt er zwelgen in oertijdnostalgie.
De Drentse hunebedden zijn overigens niet meer compleet. In het buitenland staan op meerdere plekken intacte neolithische monumenten. Over de grote stenen ligt gruis en aarde. Het zijn heuvels met ingangen. Je vindt ze onder andere in Denemarken (het eiland Møn) en Bretagne. Wat me het meest bij is gebleven van mijn onderaardse bezoekjes is de nadrukkelijke stilte, geaccentueerd door het onderaardse duister. Dat maakt een intact hunebed een spirituele plek. Je kunt er – als je er voor open staat – met de goden of overledenen communiceren.
Stilte is subjectief
Erling Kagge is een Noorse avonturier. Vijftig dagen liep hij in Antarctica met een kapotte radio. Vanaf de Mount Everest overzag hij de wereld. Hij kent de stilte goed en daarom schreef hij er in 2016 een boek over: Silence in the Age of Noise. Kennelijk bestaat er een groot lezerspubliek voor een boek over het onderwerp, want het is een bestseller.
Kagge stelt dat stilte voor iedereen bereikbaar is. Je hoeft er niet voor naar Antarctica. Iedereen die zich mentaal kan afsluiten voor de buitenwereld vindt het. Stilte is volgens hem een subjectief begrip. Je kunt het onder andere bereiken met yoga, breien, wandelen, lego of meditatie. De vraag is of iedereen dat wil, want langdurige stilte kan bedreigend zijn. Dat komt niet alleen omdat het dwingt tot een ontmoeting met jezelf, maar ook omdat mensen sociale dieren zijn. De groep is sinds de prehistorie noodzakelijk voor ons voortbestaan en daarom voelen wij ons onder normale omstandigheden veilig met anderen om ons heen. Als het stil is, is het niet pluis.
Stilte in de kunst
Zonder stilte is er geen muziek. Een toon moet immers na zijn begin ook een keer ophouden. Dankzij de context en de subjectiviteit van stilte kunnen we die ook ervaren in popsong. The Sound of Silence is de bekendste. Mijn favoriete stiltes zitten in de muziek van Arvo Pärt, onder andere in Tabula Rasa en Für Alina.
Muziek staat niet alleen in de omarming van de stille momenten. Er bestaat ook een film: Der grosse Stille. Hij speelt zich af in een klooster. En Reiner Maria Rilke dichtte onder andere met Die Stille en Was mir bewegt over de subjectiviteit van de stilte. Voor hem was de stilte een weg naar innerlijke wijsheid. Beeldende kunst kan behalve schreeuwen ook fluisterstil zijn. De werken van Mark Rothko zijn daar een voorbeeld van. Als je voor een van zijn schilderijen staat wordt je naar binnen gezogen. Het werk confronteert de kijker met zichzelf.
Ten slotte
Stilte kent onnoemelijk veel vormen, afhankelijk van de plek waar hij zich verschuilt en de persoon die hem ervaart. Hij kan karakter, kleur en toon hebben. Voor de een is hij angstaanjagend en voor de ander een welkome vriend. Zelfs voor jou – beste lezer – kan hij het ene moment welkom zijn en even later ongewenst. Stilte is wat dat betreft een van de meest grillige en fascinerende verschijnselen op onze planeet. Geniet ervan, als je kan.
Erling Kagge: Silence in the age of noise
Penguin Group 2016
ISBN 9780241309889
Paperback, 160 pagina’s
