Anselm Kiefer (Donaueschingen, 1945) is een van de belangrijkste en bekendste hedendaagse kunstenaars. Zijn werk hangt in de vooraanstaande musea en wisselt voor grote bedragen van eigenaar. Exposities trekken een enorm publiek. Je kunt je afvragen waarom, want het is niet bepaald prettig werk voor boven de bank. Daar is het te groot en te somber voor. Soms is het zelfs ronduit sinister. Waar schuilt dan toch die aantrekkingskracht in? En valt die te reproduceren?
Drukkend en sinister
Het werk van Anselm Kiefer intrigeert me al jaren, maar tot nu zag ik altijd losse werken. Met de expositie ‘Bilderstreit’ in Museum Voorlinden heb ik begin 2024 eindelijk de kans mezelf compleet onder te dompelen in de wereld van de kunstenaar. In plaats van minuten lang te staren naar hooguit drie losstaande werken, loop ik nu tussen talloze metershoge doeken en sta ik voor levensgrote installaties. Het is alsof ik in een ruïnelandschap sta, waar iedere schijnbare schoonheid samengaat met een geheimzinnige dreiging, vormgegegeven in vette, pasteuze verf, stro, aarde en lood.
Anselm Kiefer interpreteren
Kiefer zelf geeft belangrijke vingerwijzingen voor het interpreteren van zijn werk. In Voorlinden gebeurt dat bijvoorbeeld al in een van de eerste zalen. Daar staat een enorm rek met grote loden replica’s van boeken. De boeken zelf zitten vast met kettingen. Het gaat duidelijk om woorden en ideeën die zwaar op het gemoed drukken. Welke ideeën dit zijn is direct duidelijk voor iedereen die enigszins bekend is met de persoonlijke geschiedenis van Kiefer.
Anselm Kiefer speelt met ruïnes
De kunstenaar groeide op na de oorlog. Het huis van zijn buren lag in puin, net als een groot deel van het stadje waar hij opgroeide. Hij keek ernaar met kinderlijke onschuld, alsof het een speelplaats betrof. Hij groef in de aarde en herschikte brokstukken. En dat is in feite wat hij nog steeds doet; hij graaft in de resten van het derde rijk. Door er opnieuw vorm aan te geven houdt hij de herinnering en dus het schuldbesef levend. Dat deed hij als kind in het het puin, als jongeling door zichzelf met opgeheven arm te fotograferen en als volwassene door te exposeren in musea.
Morgenthau plan
Het Morgenthau plan ontstond in de oorlog. Het idee was om heel Duitsland om te vormen tot akkerbouwland en iedere industriële ambitie van de bewoners zo in de kiem te smoren. Op die manier dachten enkele Amerikanen de dreiging voorgoed in toom te houden. Kiefer gebruikt het idee voor een kunstwerk. Het staat ook in Voorlinden: Ik zie een ruimte vol verdroogd koren, hier en daar aangedikt met goudverf. Het akelige aan het Morgenthau plan is dat de nazi’s er lucht van kregen en het onmiddelijk gebruikten om de Duitsers te motiveren tot einde toe door te vechten. Dat gouden koren in Voorlinden lijkt dus mooi, maar vertelt een gruwelijk verhaal.
Anselm Kiefer: Tussen chaos en orde
Kiefer zelf zegt in zijn kunst een balans te zoeken tussen chaos en orde. En inderdaad; als ik van een afstand naar zijn immense schilderijen kijk, zie ik keurig gerangschikte landschappen, kaarten, fietsen, paddenstoelen of bloemen. Als ik dichterbij kom blijkt de orde bedrieglijk. Elementen staan scheef en het oppervlak is gekrast, gebutst en gedeukt. Hoe dichterbij ik kom, hoe groter de chaos wordt. Een nieuw landschap ontstaat van vlekken en brokstukken. Persoonlijk vind ik vanuit dit nabije perspectief zijn werk het mooist.
Is groter beter?
Als ik alle Teutoonse aardlagen, verroeste mechanische objecten en oerbossen ben gepasseerd is er een grote vraag die lang in mijn gedachten rond zoemt: Is het werk van Kiefer zo goed omdat het groot is, of zou het in het klein net zo krachtig zijn? Ook in Voorlinden staat namelijk genoeg kunst die zijn impact met name aan de omvang ontleent. Kiefer zelf zegt dat het werk is zoals het is; de omvang is inherent aan zijn werkwijze. Als ik mij verbeeld hoe al die zeisen en roestige voorwerpen er in het klein uit zouden zien, denk ik dat Kiefer een van de weinige kunstenaars is die dat grote formaat eigenlijk niet nodig heeft. Zijn verhaal is krachtig genoeg dankzij de hierboven genoemde tegenstellingen tussen schoonheid en dreiging en tussen orde en chaos.
DIY Anselm Kiefers
En als de omvang er niet toe doet, kan ik natuurlijk ook zelf aan de gang met de sombere aardlagen van Anselm Kiefer. Met gesso, inkt en stiften creëer ik in donkere tinten op karton kleine Kiefertjes. Voor het idee manipuleer ik een paar foto’s tot ze groot lijken. Net echt toch?
