Grafheuvels in Nederland zijn mysterieuze getuigen uit een ver verleden. Veel wandelaars lopen er achteloos langs en zijn meer geïnteresseerd in de flora en fauna van het gebied waarin ze zich bevinden. Helemaal ongelijk hebben ze niet; die kleine verhogingen in bos of hei zijn doorgaans weinig aansprekend. Dat geldt zeker als je je bedenkt hoe mooi de landschappen zijn waarin ze zich bevinden. De Veluwe bijvoorbeeld. Of het Balloërveld of Het Gooi.
Slechts enkele grafheuvels in ons land zien er echt intrigerend uit. Toch sta ik bij ieder exemplaar dat ik zie altijd even stil. Hieronder geef ik daar vijf redenen voor. En ik sluit af met drie tips; speciale plekjes in ons land om te bezoeken en onze archeologische erfenis te bekijken.
1. Geen twee grafheuvels in Nederland zijn hetzelfde
Momenteel weten we de locatie van zo’n drieduizend grafheuvels in Nederland. Sommigen daarvan zijn nog maar relatief kort geleden ontdekt dankzij het project Erfgoed Gezocht van de Universiteit Leiden. Alle grafheuvels vallen stuk voor stuk onder de monumentenwet. Daardoor genieten ze speciale bescherming.
Begroeiing wordt vaak weggehaald. Soms is het daar al veel te laat voor en staan er al meerdere bomen op de verhoging. Persoonlijk vind ik dat de mooiste grafheuvels; dat natuurlijke verval staat voor mij symbool voor de tijdelijkheid van de resultaten van al onze inspanningen. Sommige heuvels zijn redelijk plat, anderen liggen wat hoger. Dikwijls loopt er een olifantenpad op dat is veroorzaakt door mensen die van het uitzicht willen genieten. Het zijn deze kleine aspecten die iedere grafheuvel een eigen specifiek karakter geven.
2. Grafheuvels hebben vele geschiedenissen
Een grafheuvel kan uit verschillende periodes komen. Een deel is afkomstig uit de late steentijd. De oudsten van ons land stammen uit ongeveer 2.900 voor Christus. Dat was de periode van de Touwbekercultuur, die is vernoemd naar het achtergelaten keramiek. Maar er bestaan ook grafheuvels van de Klokbekercultuur, de Kalenderbergcultuur de Elpcultuur en de Hilversumcultuur. Een grafheuvel kan al met al zijn opgeworpen in de steentijd, de bronstijd, de ijzertijd of de middeleeuwen.
Bij iedere grafheuvel kan je je afvragen of er de resten van een Romein of een neolithische boer onder liggen. Of misschien wel van beide, want het is niet ongebruikelijk dat een grafheuvel in de loop der tijd een groeiend aantal doden herbergt.
3. Het ontwerp komt van ver
Het idee achter de grafheuvel komt van ver. De hunebedden in Drenthe zijn in feite ook grafheuvels, maar dan onttakeld en met verschillende grafkamers. De grafheuvels die wij in Nederland zo dikwijls zien liggen in onze natuurgebieden zijn doorgaans van meer recente datum; het zijn hopen zand met een enkel graf eronder. Dat duidt erop dat de makers deel uitmaakten van een meer individuele, hiërarchisch ingestelde samenleving.
De meest recente inzichten uit analyses van taal, archeologische materiaal en DNA-analyse ondersteunen de theorie dat deze wijze van begraven zijn oorsprong heeft in een gebied dat ligt in het huidige Rusland en Oekraïne. Dergelijke kennis geeft zo’n grafheuvel toch een beetje een exotisch tintje.
4. De grafheuvel als historische verbinding
Migratie is van alle tijden. Ook de prehistorie kent grote bewegingen van mensen over lange afstanden, onder andere van het oosten naar het westen. Zoals het zich nu laat aanzien zijn de grafheuvels meer dan alleen het gevolg van een idee dat is overgewaaid; het is een tastbare erfenis van een migrantenstroom die bepalend is geweest voor de vorming van onze taal, onze cultuur en ons DNA.
Als ik bij een grafheuvel sta en kijk naar de dichtbij geparkeerde SUV’s, de de vrolijk kwispelende golden retrievers en passerende wandelaars in merkkleding, laat ik graag mijn gedachten gaan over de historische en genetische lijnen die de voorbijgangers via de grafheuvels verbinden aan de Pontische steppe en Anatolië.
5. De grafheuvel als geografische verbinding
Grafheuvels kom je in heel Europa tegen. Die drieduizend in Nederland klinkt als heel veel, maar dat valt in het niet vergeleken met bijvoorbeeld de 22.000 in Denemarken. Ooit waren dat er overigens 85.000. Net als bij hunebedden verdween veel van het materiaal in nieuwe huizen, kerken, dijken en wegen. In Duitsland vind je op het Gräberfeld von Pestrup alleen al meer dan vijfhonderd grafheuvels uit de brons- en ijzertijd. Bij Magdalenenberg staat een grafheuvel van tien meter hoog en honderd meter doorsnede. Het is één van de grootsten in Europa.
Ook bij Stonehenge en in Bretagne vind je tal van grafheuvels. Als je bij een Nederlandse grafheuvel staat, kijk je dus naar een exponent van een internationaal fenomeen dat al ver voor de Europese Unie een soort van gemeenschappelijke cultuur aan het Europese continent gaf.
Drie tips: Grafheuvels in Nederland
Veel van de Nederlandse grafheuvels zijn om verschillende redenen een bezoek waard. Zelf heb ik de monumenten herhaaldelijk opgezocht. Meer dan eens werd ik verrast. Hieronder staan drie voorbeelden.
- Het Vorstengraf bij Oss is de grootste grafheuvel van Nederland. Ooit was hij drie meter hoog en had hij een diameter van 54 meter. Een flink deel daarvan is afgegraven ten behoeve van wegenbouw. De restauratie uit 2003 geeft een hele fraaie indruk van hoe het ooit was. Er bevindt zich zelfs een replica van de grafvondsten; een wijnemmer en een zwaard uit 700 voor Christus. Het oudste deel van de grafheuvel stamt uit 1.800 voor Christus. Er omheen bevinden zich tal van andere prehistorische graven.
- De Koningsheuvel bij Wolfheze bevindt zich midden in een sensationeel archeologisch landschap. Hij is de grootste van in totaal veertien grafheuvels in de omgeving. Archeologen vonden er klokbekers en een polsbeschermer. In de omgeving vind je afzettingen uit de ijstijd en onder het zand verdwenen eeuwenoude resten van verschillende bouwwerken. Johannes Bilders bezocht dit gebied vaak in de negentiende eeuw. Hij schilderde er onder andere de befaamde Wodanseiken die je ter plekke nog steeds kan bekijken.
- De grootste grafheuveldichtheid van Nederland tref je aan in het Speulderbos en het aangrenzende Sprielderbos. Hier raak je al snel de tel kwijt. Vooral in de winter – als het gebladerte van de bomen is verdwenen – zie je ze goed liggen. Nergens anders in Nederland krijg je zo’n overvloedig zicht op onze jongste prehistorie.