De eerste vrouw ging anders met mannen om dan vrouwen tegenwoordig doen. Dat staat vast. Maar hoe dat precies ging weet niemand. Vermoedens zijn er wel. Een deel daarvan is gebaseerd op de echo’s van de oermoeders; geluiden uit de oertijd over seks en relaties die op één of andere manieren nog zachtjes nagalmen in het heden. Luister maar…
Apen
De eerste echo’s zijn verkregen door nauwkeurige bestudering van de dieren die genetisch het dichtst bij ons staan; de chimpansees en de bonobo’s. Wetenschappers als Frans de Waal en Desmond Morris gaven te veel hints om in een kort stukje tekst als dit weer te geven. Maar als één ding duidelijk wordt uit hun werk, dan is het wel dat sociale structuren buitengewoon complex zijn binnen onze familie van apen en mensapen.
Vergeet het beeld van de lompe neanderthaler die een vrouw aan haar haren de grot intrekt. Zo is het met zekerheid nooit gegaan. Zelfs niet bij apen. De sterkste man wordt bij chimpansees nooit de leider, laat staan dat die leider met brute kracht als enige nageslacht verwekt. De leider bij chimpansees is meestal degene die het beste de groep bij elkaar kan houden. En de vrouwen hebben echt wel door wanneer hij niet oplet. Samen vormen deze vrouwen een bepalende machtsfactor die heel goed het eigen belang kan verdedigen.
De eerste vrouw; Eva
Nog een echo: Vanuit westers perspectief lijkt de bijbel de aangewezen plek om op zoek te gaan naar het geluid van de oermoeder. Oudere informatie kunnen we ons immers amper voorstellen. Wie het boek leest komt al snel uit bij Eva, gemaakt uit Adams rib en met haar ongeneeslijke nieuwsgierigheid de reden dat de mensheid het aards paradijs heeft moeten verlaten. De slang verleidde haar tot het eten van de verboden vrucht en sindsdien weten we weliswaar over goed en kwaad, maar zitten we desondanks – of misschien wel juist daardoor – met de gebakken peren.
Hoe je het ook went of keert, dat is niet de oermoeder waar we op hoopten; een stekje van de man dat de mensheid in onmogelijke problemen brengt. Sterker nog, dit verhaal is zo negatief dat je je mag afvragen of de vastlegging van dit verhaal niet de kwalijke weerslag van mannelijk chauvinisme is. Er bestaan meerdere redenen om dat te denken. Één daarvan is Lilith.
De eerste vrouw; Lilith
Haar naam wordt genoemd in de oudste teksten van onze beschaving. Zo staat die onder andere te lezen in een Soemerische opsomming van demonen uit 2400 voor Christus. Waar je haar ook tegen komt, nergens heeft zij een goede naam. Zij is een duivel, een kindermoordenares. In het bijbelse Jesaja komt ze ook voor. Daar wordt naar haar verwezen met een term die wordt vertaald als ‘schreeuwuil’ of ‘nachtfeeks’.
Interessant is dat er ook teksten bestaan waarin wordt beschreven hoe God Lilith en Adam tegelijkertijd creëerde uit het stof van de aarde. Zelfverzekerd ging zij de strijd aan met Adam en eiste zij dezelfde rechten als hem op. Sinds tientallen jaren gaan talloze publicisten en intellectuelen op de loop met deze feministe avant lettre. Zij zien in haar de eeuwige oermoeder, die zelfstandigheid en feminisme een (pre)historische basis geeft. Gezien de kwalijke geur die om Eva hangt kun je niet anders dan hen gelijk geven.
Pandora en Aphrodite
De oude Grieken hebben hun eigen Eva. Haar naam is Pandora. Volgens hun mythologie was Zeus – nadat Prometheus het vuur had gestolen – zo nijdig op de mensheid, dat hij voor straf de eerste vrouw creëerde. Hij stuurde het nieuwsgierige wezen vanaf de Olympus naar beneden met een doos die ze nooit open mocht maken. Het resultaat laat zich raden: De doos ging open en alle denkbare ellende vloog eruit. Sindsdien is het nooit meer goed gekomen op aarde. De zondeval is er niets bij.
Nee, dan zijn de godinnen van het oude Griekenland een stuk leuker. Pallas Athena en Aphrodite bijvoorbeeld. Laatstgenoemde is de dochter van Zeus en godin van de liefde, de schoonheid, de seksualiteit en de vruchtbaarheid. De Romeinen noemden haar Venus. En dat is ook de naam die we gebruiken voor de oudste weergaven die we van oermoeders hebben; venusbeeldjes.
De eerste vrouw; Willendorf
Het bekendste voorbeeld van een Venusbeeldje is de Venus van Willendorf; gevonden in 1908 in Oostenrijk, ongeveer elf centimeter groot en dik 20.000 jaar oud. Slank is ze niet. Eerder lijkt het een overdrijving van alles wat je vrouwelijk kunt noemen. Borsten, buik, dijen, billen en venusheuvel zijn naar verhouding een stuk groter en steviger dan gezicht, armen en voeten. Als modern mens kun je dat op allerlei manieren interpreteren. Zie er een vruchtbaarheidssymbool in, een moedergodin of porno. Het kan allemaal.
Hoe dan ook, het beeldje is ouder dan Eva, Lilith en Pandora en ze heeft een heleboel zusjes. De venus van Kostjonki of de Venus van Lespugue in Parijs bijvoorbeeld. De oudste is de Venus van Hohle Fels die in 2008 uit de aarde kwam. Zij is gemaakt van mammoet ivoor en zo’n slordige 40.000 jaar oud. Het vermoeden bestaat dat er nog oudere venusbeeldjes zijn, incidenteel tot wel 500.000 jaar oud, maar het kan zomaar zijn dat de vormen op natuurlijke wijze in het stenen voorwerp zijn ontstaan. Wat dat betreft is het moeilijk om te beoordelen wat de oudste kunst ter wereld is.
Jagers en verzamelaars
De Venusbeeldjes zijn gemaakt door jagers en verzamelaars. Jagen en verzamelen heeft een hele andere samenlevingsvorm tot gevolg dan landbouw en veeteelt. Dat weten we onder andere doordat antropologen heel goed hebben gekeken naar de laatste jagers en verzamelaars van onze tijd. En wat blijkt? Ons hele moderne concept van mannelijke dominantie gaat over het algemeen niet voor hen op. Mannen jagen weliswaar op het grootste wild, maar het zijn doorgaans de vrouwen die verzamelend én jagend de meeste calorieën vergaren voor de groep, onder andere door te jagen op het kleine wild. En als er getrouwd wordt, verlaat de man zijn stam om zich aan te sluiten bij zijn schoonfamilie. Het is als man dan niet verstandig om in zo’n situatie je vrouw te domineren. Daar wordt schoonfamilie immers over het algemeen niet blij van.
Dit zijn slechts een paar van de echo’s van onze oermoeders. En er zijn er meer. Ze klinken niet luid, niet eenduidig en zeker niet duidelijk, maar dagen ons wel uit om op andere manieren na te denken over seksualiteit, ouderschap en relaties.