Het gebeurde in 1891 en 1892. De Nederlander Eugène Dubois (1858-1940) vond op Java bij een bocht van de Solorivier menselijke overblijfselen die de academische wereld op zijn grondvesten deed trillen. Pithecanthropus erectus was de naam die Dubois aan de nieuwe menssoort gaf. Anderen spraken van de Javamens. Wetenschappers raakten erdoor verdeeld. Waarom eigenlijk? En waarom heeft niemand het meer over deze Pithecanthropus erectus of Javamens?
De zoektocht naar de ontbrekende schakel
Tegenwoordig kunnen we ons moeilijk voorstellen dat de evolutietheorie van Charles Darwin ter discussie stond. Toch geloofden veel mensen aan het einde van de negentiende eeuw niet dat de geciviliseerde mens zijn voorouders deelt met apen. De destijds recentelijk gevonden resten van de neanderthaler behoorden volgens deze tegenstanders toe aan misvormde mensen. Wetenschappelijk bewijs voor de evolutietheorie ontbrak daardoor in deze zienswijze. Daarom zochten voorstanders van de evolutietheorie naar een geraamte dat zich in zijn vorm onomstotelijk halverwege de aap en de mens bevond. De ontbrekende schakel noemden zij dat.
De commotie rondom de javamens
Dubois vertrok naar Indonesië om die te vinden. Ondanks de scepsis en gebrekkige medewerking uit zijn omgeving werkte hij op Java vastberaden aan de afgraving van een half miljoen jaar oude aardlagen. Daar vond hij een schedeldak met een bijzonder vorm; met een verhoging bij de wenkbrauwen en een vanaf daar bijna horizontaal oplopende bovenkant. Desondanks bleek de inhoud veel groter dan mogelijk voor een aap. Bovendien vond hij een been dat erop duidde dat deze verre voorouder rechtop liep. Reden genoeg voor Dubois om de vondst van de ontbrekende schakel te claimen. Maar natuurlijk was er scepsis.”Teveel aap” of “teveel mens” oordeelde menig wetenschapper. Of: “Wie zegt dat been en schedel bij elkaar horen?”
Het voortschrijdend inzicht rondom de javamens
Meer vondsten volgden. Die van de nauw verwante pekingmens was erg belangrijk, maar dat gold ook voor de talloze vondsten in Afrika. De onderlinge verschillen waren zo klein dat paleoantropologen ze halverwege de twintigste eeuw allemaal onder één noemer plaatsten: homo erectus. En zo heet de javamens van Dubois tegenwoordig. De ontdekker staat wereldwijd in vakliteratuur vermeld als pionier in de paleoantropologie en initiator van baanbrekende inzichten over het ontstaan van de mens. Eugène Dubois dus. Onthoudt die naam, want de man heeft het verdiend.
De Javamens bezoeken
De vondsten die Dubois deed bij de Solorivier liggen tegenwoordig in Naturalis, het nationaal onderzoeksinstituut voor biodiversiteit in Leiden. Twee ervan behoren tot de topstukken van de collectie. Het eerste is het fameuze schedeldak van de javamens of homo erectus. Het tweede is een schelp met ingekraste geometrische patronen van ongeveer een half miljoen jaar oud. Pas in 2008 ontdekte een wetenschapper deze oudst bekende door mensen gemaakte inscripties. Een ander sensationeel item in Naturalis is de levensechte reconstructie die kunstenaars Adrie en Alfons Kennis maakten van een homo erectus.
Wie geïnteresseerd is in Dubois en meer over hem wil weten, kan naar Museum het Ursulinenconvent. Een permanente tentoontstelling daar informeert bezoekers over leven en werk van deze briljante en volhardende wetenschapper.