Migratie is zo oud als de mensheid. Wat dat betreft is er weinig veranderd sinds de prehistorie. Maar pas sinds kort weten we daar het fijne van. Want tot enkele decennia geleden was zo’n beetje alle kennis over onze voorouders beperkt tot datgene wat we konden afleiden uit de vondst van stenen en beenderen. Meer wisten we niet. Tot de komst van de archeogenetica. Sindsdien geeft DNA lang vergeten verhalen prijs over lange reizen, onverwachte verre verwantschap en akelige pandemieën.
Geschiedenis van de mensheid
Johannes Krause is directeur van het Max Planck Instituut voor de Geschiedenis van de Mensheid in Jena. Samen met journalist Thomas Trappe schreef hij een fascinerend boek over de nieuwste inzichten die de archeogenetica ons biedt over de vroege menselijke geschiedenis. De hoeveelheid reisbewegingen die daarbij de revu paseert is amper te bevatten. Dat begint met homo erectus die naar Europa en Azië trekt, gevolgd door de Neanderthalers en de Denisova’s die gaandeweg oprukken in diezelfde continenten. Maar Homo Sapiens spant wat migraties betreft de kroon. De eerste moderne mensen kwamen al tijdens de ijstijd. Cro-magnon bijvoorbeeld.
Migratie van het boerenbedrijf
Als het ijs zich terugtrekt en de onafzienbare Europese oerbossen vorm krijgen, trekken langzaam maar zeker steeds meer mensen het continent in. Startpunt is het zuidoosten van Turkije. Rond 9.000 voor Christus bereiken deze immigranten de Bosporus. Duizend jaar later trekken zij langs de Middellandse Zeekust en de Donau. Zij nemen kennis van landbouw met zich mee. Europese jagers en verzamelaars van weleer overleven in het bos dat nog goeddeels intact blijft. Deze twee bloedgroepen – één ervan bestaat uit bouwers van hunebedden, steencirkels en menhirs – zijn nog traceerbaar in ons DNA. Maar het zijn niet de enige delen waaruit Europees DNA is opgebouwd.
Migratie van het steppenvolk
Zo’n 4800 jaar geleden komt een grote overmacht naar Europa. Deze overmacht brengt twee nieuwe DNA-componenten met zich mee. De eerste is afkomstig uit Iran, de tweede uit het gebied ten noorden van de Zwarte en Kaspische zee. De reden is dat dit migrerende volk van oorsprong uit Perzië komt en van daaruit de Pontische steppe betrekt. Als dit steppevolk Europa bereikt, treft het naar Krause vermoedt een bijna leeg continent aan, waarschijnlijk als gevolg van een ziekte. Er is maar heel weinig archeologische materiaal beschikbaar van de periode direct voor de komst van het steppevolk.
De cirkel is rond
Genetisch gezien vindt er een afsluiting plaats als Christoffel Columbus Amerika ontdekt. Pas sinds kort weten we namelijk dat het DNA van de oorspronkelijke Amerikanen afkomstig is uit dezelfde Pontische steppe als dat van de Europeanen. Vanuit Azië reist het DNA naar oost en west om in Amerika de ring te sluiten. Helaas met catastrofale gevolgen voor de groep die daar het langst woont. Die heeft namelijk (nog) geen weerstand tegen de ziekten die de Europeanen bij zich dragen. Het gevolg is massale ellendige sterfte.
Migratie van ziektes
Net als menselijk DNA reist ook een ziekte over de aarde. Vaak – maar niet altijd – zelfs met mensen. Pest, pokken, difterie, cholera, malaria, de pest, tuberculose, syfilis en griep migreren van streek tot streek en van continent tot continent, een spoor van dood en verderf achter latend. Krause en Trappe wijden een substantieel deel van hun boek aan de beschrijving van massale sterfte en achterliggende biologische principes. Ook dit deel heeft een belangrijke genetische component.
De reis van onze genen
Iedere lezer kan iets nieuws halen uit dit fascinerende boek. Al is het maar omdat de genetische invalshoek een andere kijk op de prehistorie biedt dan boeken die stenen en beenderen als uitgangspunt hanteren. Belangrijke inzichten uit de archeogenetica worden dankzij dit boek voor een groot publiek toegankelijk. En het biedt een relativerende kijk op vluchtelingenstromen en corona. Want als er iets is dat uit dit boek blijkt, dan is het wel dat migratie en ziekte van alle tijden zijn. Een aanrader voor iedereen die ook maar een beetje interesse in boeken over de prehistorie heeft!
Johannes Krause & Thomas Trappe
De reis van onze genen. Onze geschiedenis en die van onze voorouders.
Nieuw Amsterdam 2020, 284 pagina’s
ISBN 978 90 468 2681 2