Barbaren staan te boek als onbeschaafde lieden die een bedreiging vormen voor de beschaving. Tegelijkertijd figureren ze in bekende tongbrekers met woorden als ‘barbier’ en ‘rabarber’. Het betreft hier echter twee grote misverstanden: Barbaren kenden wel degelijk een cultuur en daarbij is het bijzonder onwaarschijnlijk dat ze ooit taart aten in Barbera’s Rabarber Bar.
Wie waren de barbaren?
De oude Grieken noemden iedereen die hun taal niet sprak een barbaar. Denk daarbij aan Egyptenaren, Meden, Perzen en Phoeniciërs. Zelfs als je in de Griekse invloedsfeer woonde en een licht accent had, was je in de ogen van de beschaafde Grieken al een barbaar. Er bestond dus geen specifieke stam met de naam ‘Barbaren’. De Romeinen namen het woord over. Voor hen was iedereen die niet beschaafd was een barbaar, bijvoorbeeld Kelten, Germanen, Iberiërs en Helvetiërs. Maar niet de Grieken. Tegenwoordig hoor je trouwens geen enkele historicus meer zeggen dat Galliërs of Phoeniciërs geen cultuur hadden. En onbeschaafd waren ze ook niet. Het Griekse en Romeinse oordeel dat ze kregen berustte op zelfoverschatting en vooringenomenheid binnen de klassieke wereld.
Barbaren door de eeuwen heen
Ook na de val van het Romeinse Rijk bleef het begrip ‘barbaren’ in gebruik. Je hebt vast weleens iemand een cultuurbarbaar genoemd omdat hij of zij jouw favoriete boek of film niet kende. Ook in andere talen is het begrip geadopteerd. Zo komt de term barbaar onder andere voor in het Midden-Oosten en India.
Barbaren en tongbrekers
Barbaren heten barbaren omdat hun taal in de oren van de Grieken ongeveer klonk als: “rabarberbarbarabarbarbierbarbaren.” In dat opzicht is het ironisch dat het barbaarse gebrabbel in geëxtrapoleerde vorm zijn rentree maakt in Nederlandse en Duitse (en dus barbaarse) tongbrekers en taalspelletjes. Er bestaat bijvoorbeeld een krantenartikel – gepubliceerd in Oberhausen in 1915 – dat verhaalt over de vernieling van een rabarbertuin. De daders werden rabarberbarbaren genoemd. Diezelfde klankgrap kun je vinden in het Nederlandse boek Binnenspel uit circa 1935. Onderstaand citaat toont aan dat de rabarberbarbaren een terugkerend fenomeen zijn.
‘De heer Willinge wees ons op de barbier (vergissen wij ons niet, dan hoorden wij lang voor den oorlog Chiel de Boer dit zeggen) die ‘zich specialiseerde in het behandelen van de baarden van die Arabieren die zich, barbaren dat zij waren, te goed deden aan de rabarber die zij bekomen hadden in de bar van Barbara. Hij is de Barbararabarberbararabieren-barbarenbaardenbarbier.’
Hugo Brandt Corstius, Opperlandse taal & letterkunde, 1981
Populaire cultuur
De bekendste barbaar in onze hedendaagse populaire cultuur is waarschijnlijk Conan de Barbaar. Zijn met geweld en magie doorspekte avonturen spelen zich af in een denkbeeldige prehistorie. Grieken en Romeinen komen daar niet in voor. De populaire Netflix serie Barbarians uit de jaren 2020 tot en met 2022 draait daarentegen om de Germaanse opstand tegen Romeinen. Het toont op een onderhoudende manier de andere kant van de geschiedenis.
En in 2023 bliezen de Duitse komiek Bodo Wartke en muziekproducent Marti Fischer de tongbreker nieuw leven in met het lied Barbaras Rhabarberbar. Het gaat over een dame die een overheerlijke rabarbertaart maakt. De namen Barbera en Barbara zijn overigens ook afgeleid van het woord waarmee in oude tijden ‘stamelen’ werd bedoeld. En zo is de cirkel weer rond, want het liedje over Barbara’s taart is een succes omdat veel beschaafde mensen het grappig vinden klinken. Zoiets als “rabarberbarbarabarbarbierbarbaren” dus …