Liefde. Wanneer is dat ontstaan?

Is romantische liefde zo oud als de mensheid? Mogelijk, maar dan wel in een compleet andere vorm dan die we tegenwoordig kennen. Hieronder lees je fragmenten uit de veelzijdige (literaire) westerse geschiedenis.

Prehistorie

Overleving en voortplanting waren in de prehistorie essentieel voor het voortbestaan van de mensheid. Voedselvoorziening, bescherming en het behoud van de stam worden daarom dikwijls als bepalend gezien voor de prehistorische liefde. Denk daarbij onder andere aan fysieke aantrekkingskracht en gezondheid. Je kunt je echter afvragen of deze simplistische benadering het liefdesleven van onze voorouders niet enorm tekort doet.

David Graeber en David Wengrow laten in hun boek Het Begin van Alles zien dat het verre verleden vele malen complexer is dan wij tot nu toe hebben aangenomen. Mensen zijn al sinds hun ontstaan slim en speels. Zij experimenteren en werken samen. Waarom zou er in die context in de vroegste geschiedenis geen sprake kunnen zijn van romantische liefde? Helaas hebben we geen geschreven bronnen uit de prehistorie. Daardoor kunnen we niet eens een vaag beeld krijgen van alle soorten van liefde die zich in die lange periode hebben voorgedaan. Dat verhoudingen tussen mannen en vrouwen in de prehistorie wezenlijk anders waren dan tegenwoordig kun je overigens lezen in het artikel over oermoeders.

Liefde in de oudheid (Grieken)

In klassiek Griekenland werd liefde vaak geassocieerd met passie en verlangen. Dit gold onder andere in de context van platonische vriendschappen of verhoudingen tussen volwassenen en jongere mannen. In dat opzicht kun je stellen dat de oude Grieken ruimdenkend waren. Enkele belangrijke schrijvers zijn:

• Homerus (8e eeuw v.Chr.). In de Ilias en de Odyssee speelt liefde een rol, zij het vaak in combinatie met trouw en eer. De relatie tussen Odysseus en Penelope is een klassiek voorbeeld van standvastigheid.
• Sappho (ca. 630–570 v.Chr.) was een van de eerste grote vrouwelijke dichters, afkomstig van het eiland Lesbos. Haar poëzie bezingt liefde en verlangen – vaak tussen vrouwen – en staat bekend om de tedere en gepassioneerde toon.
• Euripides (ca. 480–406 v.Chr.). In zijn tragedies zoals Medea en Hippolytus staan de destructieve kracht en passie centraal.
• Plato (427–347 v.Chr.). In Het Symposium verkende hij verschillende soorten liefde, waaronder de geestelijke vorm (eros) en de ideale liefde, die leidt tot wijsheid en het hogere.

Liefde in de oudheid (Romeinen)

In Rome was het huwelijk doorgaans een sociale en economische verplichting. Van romantiek was geen sprake. Sommige filosofen, zoals de stoïcijn Epictetus, wezen desondanks op het belang van een diepere emotionele verbinding tussen echtgenoten. Romantische liefde als basis voor het huwelijk was niet algemeen, maar er zijn zonder meer relaties waarbij het een rol speelde:

• Vergilius (70–19 v.Chr.). In de Aeneis speelt de tragische liefde tussen Aeneas en Dido een belangrijke rol. Liefde en plicht komen daarbij met elkaar in botsing.
• Catullus (ca. 84–54 v.Chr.). Zijn gedichten, vooral over de passie die hij voelt voor Lesbia, tonen zowel de vreugde als de pijn van romantische liefde.
• Ovidius (43 v.Chr.–17 n.Chr.). In Amores en Ars Amatoria beschreef hij liefde en verleiding, vaak met humor en ironie. In Metamorfosen vinden we mythische liefdesverhalen, bijvoorbeeld bij Pyramus en Thisbe of Orpheus en Eurydice.
• Propertius (ca. 50–15 v.Chr.) bezong in Elegiae hartstochtelijke en soms obsessieve liefde.

In de Oudheid werd liefde vaak beschreven in termen van passie, lust, jaloezie en het lot. Ook kon het verheven en spiritueel zijn. De Grieken en Romeinen legden zo de basis voor veel latere opvattingen over dit onderwerp in de literatuur.

Middeleeuwen

Met de opkomst van de hoofse liefde in poëzie en literatuur kreeg romantiek een plek in de populaire verbeelding. In deze verhalen vereerden ridders hun geliefde vaak vanaf een afstand. Idealisering en onbereikbaarheid speelden hierbij een belangrijke rol. Dat lees je onder andere terug in teksten van:

• Chrétien de Troyes (ca. 1130–1190). Hij was een van de grondleggers van de Arthur-legenden. In werken zoals Lancelot, ou le Chevalier de la Charrette en Perceval, ou le Conte du Graal speelt liefde een belangrijke rol. Denk onder andere aan de verboden en problematische verhouding tussen Lancelot en Guinevere.
• Marie de France (12e eeuw) was een Franse dichteres die in haar Lais korte liefdesverhalen verwerkte, vaak met een mix van magie, tragiek en passie. Lanval en Yonec zijn bekende voorbeelden.
• Gottfried von Strassburg (ca. 1180–1210) schreef Tristan und Isolde, een van de beroemdste liefdesverhalen uit de Middeleeuwen. Daarin gaan passie en noodlot hand in hand.
• Geoffrey Chaucer (ca. 1343–1400). Zijn Canterbury Tales bevat verhalen waarin liefde zowel ridderlijk als speels en soms satirisch wordt benaderd. In The Knight’s Tale staat een klassiek liefdesdrama centraal.

Het huwelijksmodel in de middeleeuwen was ondanks deze literatuur doorgaans meer gericht op familiebanden en economische overwegingen dan op romantische aantrekkingskracht. De kerkelijke geboden hadden daar een doorslaggevende invloed op. Dit leidde onder andere tot onderdrukking van homoseksualiteit. Toch bestaan er subtiele verwijzingen in de literatuur, bijvoorbeeld in geschriften van monniken en troubadours. Openlijke homoseksualiteit werd in deze periode vaak bestempeld als sodomie en streng bestraft.

Renaissance

Mede onder invloed van de humanistische beweging diepten schrijvers en denkers het concept van de romantische liefde verder uit in de renaissance. Er ontstond meer aandacht voor individuele gevoelens en persoonlijke keuzes. Gedichten, schilderijen en muziek begonnen te reflecteren op de complexiteit van menselijke emoties en de vreugde en pijn die met liefde gepaard gaan. Voorbeelden zijn:

• William Shakespeare (1564-1616). In zijn sonnetten en toneelstukken, zoals Romeo and Juliet en Much Ado About Nothing verkende hij liefde in al haar vormen: gepassioneerd, tragisch en speels.
• Torquato Tasso (1544-1595) verweefde in Gerusalemme Liberata liefde met ridderlijkheid en oorlog, bijvoorbeeld in het tragische liefdesverhaal van Tancredi en Clorinda.
• Miguel de Cervantes (1547-1616). In Don Quichot speelt liefde een belangrijke rol, zowel in de illusies van de hoofdpersoon als in de vele verhalen binnen het boek.
• Pierre de Ronsard (1524-1585) is een Franse dichter die romantische en sensuele liefde bezong in zijn Amours.

Desondanks bleef het heteroseksuele huwelijk tussen een man en een vrouw overwegend een sociale constructie voor de bevordering van familiebelangen. Passie bleek in die context een aparte, idealistische kracht die los stond van praktische overwegingen.

Verlichting (18e eeuw)

In de Verlichting groeide het belang van de rede en de individuele rechten van mensen. Dit had invloed op de manier waarop dichters en denkers liefde en huwelijk zagen. De nadruk kwam te liggen op persoonlijke vrijheid en het idee dat mensen hun eigen partner konden kiezen op basis van aantrekkingskracht. Sociale of economische voordelen verdwenen naar de achtergrond. Dat betekent niet dat alles ineens veranderde. In het ene deel van Europa werd de keuze van een partner al gezien als een kwestie van persoonlijke voorkeur, terwijl in andere gebieden het huwelijk nog steeds meer een praktische aangelegenheid was. En natuurlijk verschilden ook toen al romantische verhoudingen van geval tot geval. Dat blijkt onder andere uit de verscheidenheid binnen het literaire aanbod:

• Jean-Jacques Rousseau (1712–1778). In Julie, ou la Nouvelle Héloïse (1761) beschreef hij een gepassioneerde, maar tragische relatie tussen Julie en haar leraar Saint-Preux. Dit werk beïnvloedde later de Romantiek en benadrukte de botsing tussen passie en maatschappelijke verwachtingen.
• Pierre Choderlos de Laclos (1741–1803). In Les Liaisons dangereuses (1782) wordt liefde als een spel van macht en manipulatie voorgesteld. Dit werk bekritiseert de decadente aristocratie en toont hoe passie en begeerte destructief kunnen zijn.
• Denis Diderot (1713–1784). In La Religieuse en Jacques le fataliste et son maître onderzocht hij liefde, begeerte en het toeval in menselijke relaties. Hij beschreef liefde niet alleen als een edel gevoel, maar ook als iets dat bepaald wordt door sociale structuren en lot.
• Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832). Die Leiden des jungen Werthers (1774) is een van de bekendste boeken over romantische liefde. Het vertelt het tragische verhaal van Werther, die verliefd wordt op de onbereikbare Lotte en uiteindelijk door zijn passie verteerd wordt. Dit werk markeert de overgang van de Verlichting naar de Romantiek.

19e eeuw (Romantiek)

De Romantische beweging in de 19e eeuw laat een belangrijke verschuiving in de visie op liefde zien. Het werd steeds meer een diep emotioneel en spiritueel proces, waarin de zielen van twee mensen zich met elkaar verbonden. Schrijvers als Jane Austen en Victor Hugo benadrukten het belang van liefde in de huwelijkskeuze. De 19e eeuw zag ook de opkomst van de grote liefde als een ideaal; een liefde die gepaard ging met passie, verlangen en eeuwige verbinding. Daarbij lijkt voor het eerst sinds lange tijd weer enige ruimte voor homoseksualiteit te ontstaan.

Oscar Wilde (1854–1900) schreef bijvoorbeeld The Picture of Dorian Gray, waarin homo-erotische thema’s verwerkt zijn. Wilde werd later veroordeeld wegens “onzedelijk gedrag”. De poëzie van Emily Dickinson (1830–1886) bevat intieme brieven en gedichten gericht aan Susan Gilbert. Deze wijzen op een diepe (mogelijk romantische) band.

Liefde in de 20e eeuw

De 20e eeuw was getuige van een ongekende verandering in hoe mensen dachten over liefde, huwelijk en relaties. De psychologie ontstond, sociale normen veranderden en de vrouwenemancipatie kwam op. Dit alles gaf mensen meer vrijheid om zelf keuzes te maken. De seksuele revolutie van de jaren ’60 en ’70 vergrote de scheiding tussen seks en liefde of maakte die op zijn minst beter bespreekbaar. Huwelijken op basis van liefde kwamen steeds vaker voor. Tegelijkertijd wonnen nieuwe vormen van relaties aan populariteit.

Liefde in de 21e eeuw

In de 21e eeuw beïnvloeden digitale technologieën de manier waarop mensen elkaar ontmoeten en hoe ze met elkaar omgaan. Monogamie en heteroseksualiteit zijn geen vanzelfsprekendheid meer. Tegelijkertijd blijft romantische liefde voor veel mensen de basis van duurzame, intieme relaties. Dat blijkt onder andere tijdens Valentijnsdag. Het belang van individuele vrijheid en autonomie in relaties is groter dan ooit. Desondanks hebben liefde en romantiek nog steeds de kracht om mensen samen te brengen en te verbinden op manieren die diepgaand en betekenisvol zijn.