Sommigen gebruiken darwinisme als wapen in een kruistocht tegen religie. Darwin zelf deed dat niet.
Charles Darwin (1809-1882) zelf aarzelde om zijn evolutietheorie uit te venten. Pas na meer dan twintig jaar doordenken en uitwerken liet hij zich overhalen er een boek over te schrijven. Na publicatie heeft hij zich nooit afgezet tegen het geloof. Misschien om zijn gelovige vrouw te ontzien. Of gewoon uit respect voor de overtuigingen van zijn medemensen.
Evolutie
Darwin groeide zelf ook op in het geloof dat God de schepper was van hemel en aarde en al zijn bewoners. Mens en dier hadden in die overtuiging een vaste plaats in het Goddelijk plan. De bioloog twijfelde zelf pas aan dat plan na voltooiing van zijn wereldreis op het schip de Beagle. Hij zag hoe schildpadden en vinkjes per eiland kleine verschillen vertoonden ten opzichte van hun verwanten op nabijgelegen eilanden. Ook zag hij fossielen in oude aardlagen. Daarbij wist Darwin als duivenhouder hoe hij per generatie bepaalde eigenschappen kon aankweken. Dit alles sterkte hem in de overtuiging dat soorten in de loop van jaren langzaam ontstaan en ontwikkelen. Toch was er lang die aarzeling. ‘On the Origin of species’ verscheen pas in 1859, 23 jaar na zijn thuiskomst met de Beagle.
Controverse rond Darwin
Vanaf de eerste dag was er verontwaardiging, vooral bij religieuze tegenstanders. Zij meenden dat de aarde hooguit 10.000 jaar oud kon zijn en dat de bijbel het letterlijke scheppingsverhaal vertelde. Tot op de dag van vandaag bestaat een grote groep gelovigen die diezelfde zienswijze aanhangt en verspreidt. Wetenschappelijk bewijs overtuigt hen niet. Tegelijkertijd zie ik bumperstickers die in christelijke beeldtaal (een vis als van ichthus) het woord Darwin tonen. De bestuurders blijken atheïstische evangelisten. Kennelijk weten beiden partijen van geen ophouden.
Het Respect van Darwin
Mocht ik een tweedehands auto kopen met een Darwinsticker, weet ik zeker dat ik hem af ga krabben. Dat zou Darwin denk ik ook hebben gedaan als hij iets dergelijks had meegemaakt. Zelf gun ik ieder zijn geloof of levensbeschouwing. Zoals ik jehovah’s getuigen vriendelijk doch resoluut de toegang tot mijn huis ontzeg, zo krijg ik ook kriebels van evolutiefundamentalisten. Ik val niemand lastig met mijn overtuiging en verwacht ook dat niemand mij lastig valt. Als ik ergens in geloof, is het vooral in mijn eigen kunde om mijn waarheid te geloven en te voelen. En in de vrijheid van ieder mens om daar zijn eigen keuzes in te maken, mits hij daar verder niemand mee lastigvalt.
Dawkins
Onlangs zag ik op Youtube ‘The Genius of Charles Darwin’. In deze driedelige documentaire uit 2008 belicht evolutiebioloog Richard Dawkins tal van implicaties van het Darwinisme. Het verbaasde mij hoe deze gevierde wetenschapper felle kritiek uit op leerkrachten die terughoudend waren ten opzichte van hun leerlingen als het om de evolutie ging. Hij vind dat er op school alleen sprake mag zijn van geloof in de wetenschap. Religie is voor hem geen alternatieve zienswijze, maar een dwaling. Rationeel kan ik hem volgen, gevoelsmatig niet. Desondanks is ‘the Genius of Charles Darwin’ een knap gemaakte en leerzame serie. Hij deed mij vooral beseffen hoe breed de consequenties van de evolutietheorie zijn; niet alleen religieus, maar ook historisch, biologisch, politiek (helaas) en psychologisch.
Missie
Marc Nelissen is hoogleraar in de gedragsbiologie. Hij ziet verspreiding van het darwinisme als een persoonlijke missie. Op zijn website houdt hij een vurig pleidooi voor het doorbreken van religieuze dogma’s en het verspreiden van de vreugde van de evolutieleer van Darwin. Die vreugde heb ik ondervonden. Het is fantastisch om te lezen hoe Nelissen met toegankelijke korte verhalen tal van menselijke en dierlijke eigenschappen duidt als het resultaat van een geslaagd overlevingsexperiment. Ook op onderwerpen waar ik het niet verwachtte. In zijn boek ‘Darwin in de supermarkt’ vertelt hij bijvoorbeeld hoe een man hem vanuit de grond van zijn hart dankte voor het verbreiden van Darwins leer. Het stelde deze man in de gelegenheid zich te bevrijden van het schuldgevoel dat hem als homoseksueel jarenlang achtervolgde. Nelissen legt in zijn boeken onder andere uit dat homoseksualiteit geen zonde is, maar een uitermate nuttig sociaal bindmiddel dat is gevormd tijdens de evolutie. Eeuwigdurende geboden bestaan niet. Het zijn langzaam gegroeide overlevingsstrategieën die blijven voortbestaan omdat ze werken. Een mens verschilt maar weinig van een bonobo. (Dat maakt Frans de Waal haarfijn duidelijk in “De aap in ons.”) Met deze wetenschap is het hellevuur tenminste voor één man voor altijd geblust.
Contrast
Eerlijk is eerlijk: Tegenover bovenstaand verhaal staan duizenden getuigenissen van gelovigen die zweren door een goddelijke openbaring of een religieus georiënteerde levenswijze de weg naar het geluk te hebben gevonden. Wat mij betreft weer een reden om ieder zijn eigen overtuiging te gunnen. Vandaar dat de interessante werken van Dawkins en Nelissen niet bovenaan mijn lijst van favoriete Darwinliteratuur staan. Mijn voorkeur gaat uit naar auteurs met minder fanatieke zendingsdrang. Het zijn boeken die me meer ruimte gaven mijn eigen conclusies te trekken:
- Marc van Roosmalen: Darwin in een notendop, Bert Bakker 2009. Dit is een populair wetenschappelijk overzicht van de belangrijkste aspecten van de evolutietheorie. Het is intelligent geschreven, bij de tijd en zakelijk.
- Bas Haring: Kaas & De evolutietheorie, Houtekiet/Fontein 2001. Compacter, makkelijker en grappiger dan in dit boek gaat de evolutietheorie niet worden.
Maar de echte liefhebber leest natuurlijk de originelen van Darwin. Ze zijn doorwrocht en zorgvuldig onderbouwd. De lezer ervaart uit eerste hand één van de allerbelangrijkste stappen in de wetenschap ooit. ‘The Voyage of the Beagle’ blijft een prachtig reisverhaal met gedetailleerde waarnemingen, ‘The Origin of Species’ fascineert als uiting van creativiteit en geleerdheid en ’The Descent of Man’ verbluft met prachtige biologische details. Nergens dwingt Darwin de lezer een visie op. Nergens dramt hij. Hij formuleert voorzichtig waar nodig en toont onweerlegbare bewijzen waar mogelijk. Dat maakt hem in meerdere opzichten een briljant wetenschapper en een groot auteur. Zijn werk behoort nog steeds tot de beste boeken over de prehistorie.