Schrijver Paul Theroux is in Afrika. Hij loopt in de Kalahari tussen jagers en verzamelaars. Hij waant zich bijna terug in het pleistoceen. Terecht of niet?
Een scene uit Laatste trein naar Zona Verde: De gerenommeerde schrijver is extatisch en beschrijft ‘het oudste volk op aarde, de bewezen voorvaderen van ons allen, de ware aristocraten van deze planeet’. Wij kennen deze mensen onder de naam Bosjesmannen, maar zelf gebruiken ze de term !Kung. Het uitroepteken staat voor een bepaalde manier van klakken met de tong.
Voorrecht
Theroux ziet een jonge vrouw die een knol uit de grond graaft, de aarde eraf klopt en hem aan hem aanbiedt. Even verderop maken twee mannen met behulp van hout, notendoppen en bladeren vuur. Een klein rookwolkje stijgt op. Een andere man laat zien hoe hij met ranken een valstrik voor klein wild heeft gemaakt. Als de schrijver terugdenkt aan alle berichten die hij die ochtend heeft gehoord over de financiële crises, voelt hij zich bevoorrecht tussen deze mensen te mogen zijn.
Even denkt hij dat er een nieuw groepje is bijgekomen als hij ook mensen in moderne kleding ziet. Tot hij zich realiseert dat de !Kung zich hebben omgekleed. Zijn moment van gelukzaligheid blijkt het gevolg van een zorgvuldig geënsceneerd toneelstukje, opgevoerd voor een goed betalende toerist. De oude leefwijze blijkt teruggebracht tot een attractie.
Jachtverbod
Ik vermoed dat Theroux zich voor deze beschrijving dommer voordoet dan hij was om een shockeffect te creëren. Een belezen man als hij weet naar alle waarschijnlijkheid hoe moeilijk de !Kung het in hun leefgebied hebben als gevolg van jachtverboden en andere pesterijen; plaatselijke overheden lijken vooral gericht op de commerciële exploitatie van de Kalahari. Gevolg is dat de toerist aan de rand van het zwembad nipt aan zijn cocktail, terwijl het de plaatselijke bevolking onmogelijk wordt gemaakt om op dezelfde manier in hun levensonderhoud te voorzien als hun voorvaderen dat al tienduizenden jaren doen. Naïeve toeristen die hopen getuige te kunnen zijn van een laatste restje van de leefwijze van de Cro-Magnon of Neanderthaler lopen bij de !Kung tegen een teleurstelling aan.
Laatste trein naar Zona Verde gaat over het verdwijnen van het oude Afrika. Over olifanten achter hekken, rond schallende rapmuziek, zinloze ontwikkelingshulp en chaotische verstedelijking. Lokale machthebbers verrijken zichzelf schaamteloos zonder iets te doen aan de ontwikkeling van de bevolking of de nutsvoorzieningen. Scholen zonder boeken en met verkeer dichtslibbende zandwegen zijn het gevolg. Cultuurbehoud bestaat alleen dankzij buitenlanders.
Desillusie
De oude Theroux breekt zijn reis gedesillusioneerd voortijdig af. Niet alleen neerslachtig om wat hij ziet, maar ook omdat drie van zijn reisvrienden onafhankelijk van elkaar het leven laten. Hijzelf wordt het slachtoffer van diefstal. Ook al beschrijft Theroux veel moois van Afrika, dit boek is niet positief. Wel is het krachtig, erudiet en meeslepend. En het is gezien zijn leeftijd waarschijnlijk ook zijn laatste reisboek. Helaas. Ik gun hem en mijzelf nog een gloedvolle beschrijving van een ontmoeting met authentieke jagers/verzamelaars.
Paul Theroux, Laatste trein naar Zona Verde; mijn ultieme Afrikaanse safari. Atlas/Contact 2013. 413 Pagina’s. ISBN 978-90-450-2451-6.