Zoöloog Desmond Morris (1928) kijkt naar het gedrag van mensen en ziet tal van overeenkomsten met ons en onze verre voorouders. Enkel een flinterdun optisch laagje beschaving scheidt ons volgens hem van primaten. Hieronder lees je enkele korte boekbesprekingen.
Desmond Morris: The Naked Ape
Morris bereikt het grote publiek in 1967 met zijn eerste boek, The naked ape. De Nederlandse vertaling volgt een jaar later. In deze bestseller doorloopt Morris de prehistorie en beschrijft hij belangrijke evolutionaire stappen in onze ontstaansgeschiedenis aan de hand van onderwerpen als seksualiteit, agressie en verzorging. Hij trekt conclusies als: “Als men een groep van twintig burgerfamilies zou nemen en deze in een primitieve subtropische omgeving zou plaatsen, zou de seksuele structuur van deze nieuwe stam weinig of geen wijzigingen behoeven. In feite is in iedere grote stad het volgende gebeurd: de individuen die daar verblijven hebben zich gespecialiseerd in hun jaag-(-werk-)technieken, maar hebben hun socio-seksuele systeem min of meer in zijn oorspronkelijke vorm behouden.”
Voor hedendaagse lezers is de boodschap van The naked ape geen verrassing, maar ten tijde van de verschijning is de inhoud een schok voor velen. In zijn autobiografie Watching verklaart Morris de verontwaardiging die zijn boek in de jaren ’60 oproept. Het komt volgens hem door drie achterliggende stellingen:
- De mens is een diersoort.
- Hij lijkt op een aap.
- Seks speelt een grote rol zijn bestaan.
Grote groepen lezers blijken daar in die tijd nog niet voor open te staan.
Desmond Morris: Watching
In de Nederlandse vertaling heet de autobiografie De naakte mens. Dat is een mooie verwijzing naar de titel van zijn eerste bestseller, maar het dekt amper de lading, want Morris strooit zo’n 700 pagina’s lang met vermakelijke anekdotes, zonder ook maar iets van zijn diepste wezen of angsten bloot te geven. Van mij hoeft hij dat ook niet. Morris leidt een interessant leven vol verre reizen, verbazingwekkende belevenissen en interessante ontmoetingen. Hij is een uitstekend waarnemer en weet dat talent om te zetten in prachtige verhalen. Ter lering en vermaak. Niets mis mee. Hij leeft zich uit in zijn fascinaties voor onder andere lichaamstaal, seks en primitieve onderstromen in voetbal. Hij vertelt erover op zo’n aanstekelijke manier dat ik het boek ondanks de omvang snel uit heb.
Vol vuur beschrijft hij zijn bezoek aan Lascaux en zijn ontsteltenis over het vervagen van de afbeeldingen. Ook zijn zoektocht naar andere prehistorische grottekeningen beschrijft hij als een spannend avontuur, evenals het bezoek aan Altamira en zijn confrontatie met prehistorische kunst op Lanzarote.
Congo en Miro
Hoogtepunt van Watching vind ik het verhaal over Congo, een chimpansee die als co-host fungeert in Morris’ eerste televisieprogramma Zootime. De aap blijkt jaloers als de zoöloog aandacht besteedt aan andere apen en dat brengt hem op het idee achter The naked ape. Ook raakt Morris gefascineerd door het vermogen van Congo om tekeningen te maken – ook al bestaan ze enkel uit krassen. Morris slaagt erin het werk van de aap te exposeren en deze onderneming brengt hem in contact met Joan Miro. Hij vertelt smakelijk over de ontmoetingen met deze beroemde Spaanse kunstenaar.
Met Congo loopt het helaas slecht af; hij is zo vermenselijkt dat het hem niet meer lukt om contact te maken met andere chimpansees. Uiteindelijk maakt het contact met Morris de aap zeer ongelukkig. De schrijver trekt zich dat enorm aan. Het blijkt de enige spijt van een oude man die voor de rest louter met humor en levenslust terugkijkt op zijn leven.
Desmond Morris: The Human sexes
Terwijl ik de autobiografie nog niet uit heb, loop ik in de kringloopwinkel tegen The human sexes aan. De andere sekse – zoals het in het Nederlands heet – is een rijk geïllustreerd overzicht van verschillen tussen mannen en vrouwen. Het poogt vanuit de evolutie verklaringen aan te rijken.
De BBC zendt eind jaren negentig de bijbehorende televisieserie uit. Teleac doet dat in dezelfde periode in Nederland. Morris laat in The human sexes een bonte stoet met voorbeelden en anekdotes uit de hele wereld aan de kijker voorbij trekken. Zonder oordeel somt Morris seksuele aspecten op en categoriseert hij ze; misvormde geishavoetjes, wet T-shirts, lippenstift, schoteltjes voor achter vrouwenlippen en polygamie. Geen onderwerp gaat hij uit de weg. Alleen in het geval van prostitutie en besnijdenis laat hij iets van afkeuring blijken. Morris weet alle verschijnselen schijnbaar achteloos te herleiden tot biologische of voorhistorische oorzaken.
Oergodin
Tot de agrarische revolutie waren man en vrouw volgens hem gelijkwaardig. De oerman zorgt, maar dan op zijn eigen manier. Taken van mannen en vrouwen zijn verschillend, maar hun inbreng in het bestaan van jager/verzamelaars is even belangrijk. Morris duidt het destijds raadselachtige vermogen van de oermoeders om kinderen te baren en staat stil bij de godin-cultus. Eeuwen na de agrarische revolutie begint de fallus volgens hem een belangrijker rol te spelen in de verering van het leven. De verstedelijking zet in. Dat alles heeft geleid tot een industriële samenleving. Voor belangrijke behoeftes van kinderen, vrouwen en mannen is daar geen plek meer. Althans, zo vindt Desmond Morris en hij betreurt dat.
Desmond Morris: Intiem gedrag
Dat moderne mensen veel tekort komen, betoogt Morris onder andere in Intiem gedrag (Intimate behaviour) uit 1971. Daarin stelt hij onder andere dat veel van ons oorspronkelijke gedrag uit de prehistorie sterk is geformaliseerd. Waar jagers en verzamelaars elkaar overdag kunnen troosten, is dat bijvoorbeeld volstrekt taboe in een kantooromgeving. Het resultaat is behalve veel frustratie ook een toevlucht tot huisdieren, voorwerpen en professionele intieme aanrakingen. Denk bij dat laatste bijvoorbeeld aan de kapper, de dokter en een masseur.
In de conclusie betoogt Morris: “Het menselijk dier is een sociaal levend soort, in staat tot liefhebben en met een sterkte behoefte aan liefde. Van de eenvoudige jager in stammenverband is hij een stedeling in een meer dan overbevolkte wereld geworden. Hij voelt zich van alle kanten belaagd, en trekt zich ter verdediging op zichzelf terug. Bij zijn emotionele verschansing begint hij zelfs degenen buiten te sluiten die hem het naast en het dierbaarst zijn, tot hij zich tenslotte alleen in een vijandige wereld bevindt.”
Desmond Morris: Bodywatching
In Bodywatching (Allemaal Mensen) uit 1985 behandelt Morris systematisch alle menselijke lichaamsdelen van top teen. Aan bod komen functie, seksuele lading en communicatieve mogelijkheden van onder andere haren, neus, handen, buik, billen en benen. Zo analyseert hij minutieus zeven manieren waarop wij benen kunnen kruisen. En de betekenis van verschillende snorren en de baarden. Daarbij behandelt hij ook nog hoe wij betekenis geven aan bepaalde blikken in de ogen. En ga zo maar door …
In Bodywatching blijken de bij verschillende lichaamsdelen behorende taal en erotiek keer op keer relatief; zij variëren in tijd en ruimte. Morris laat dat zien aan de hand van voorbeelden bij verschillende volken. Het resultaat is een fascinerende internationale reis langs het menselijk lichaam. Daardoor heb ik er met nieuwe ogen naar leren kijken. Tatoeages, vingerbewegingen en mode zijn voor mij nooit meer hetzelfde na lezing van dit boek.
Desmond Morris: Beknopte bibliografie
Morris heeft een flinke stapel boeken geschreven. Veel daarvan bestaan in een Nederlandse vertaling. Als ik iets van hem tegenkom koop ik het. Tot nu toe heb ik mijn hand weten te leggen op deze boeken:
- Desmond Morris, De naakte aap, een zoölogische studie van het menselijke dier. Bruna 1968. 256 Pagina’s. ISBN 90 229 1331 7.
- desmond Morris, Intiem gedrag. Bruna 1971. 240 pagina’s. ISBN 90 229 7186 4.
- Desmond Morris, Bodywatching. Grafton Book 1987. 256 Pagina’s. ISBN 0 586 20274 9.
- Desmond Morris, De andere sekse, waarin mannen en vrouwen verschillen. Van Holkema & Warendorf/Standaard Uitgeverij 1997. 256 Pagina’s ISBN 90 6091 410 4.
- Desmond Morris, De naakte mens. Unieboek 2007. 704 Pagina’s. ISBN 978 90 269 6121 2.
Alvast een waarschuwing voor serieuze mensen: De wetenschappelijke verantwoording ontbreekt in de analyses van Morris. Zijn betoog is desondanks dikwijls geloofwaardig. En onderhoudend. Ik heb me tijdens lezing van meer dan 1700 pagina’s geen moment verveeld. Zijn werk behoort zonder twijfel tot de allerleukste boeken over de prehistorie. Wie hetzelfde verhaal graag met meer wetenschappelijk onderbouwing verneemt, kan terecht bij Frans de Waal. Zijn “De aap in ons” is minder grappig en bevat minder plaatjes, maar heeft wel een sterk verhaal.