Meer dan ooit vragen mannen zich af hoe ze een echte man kunnen zijn. Zelfverklaarde mannelijkheidsgoeroes en politiek correcte cultuurdragers strijden om hun aandacht. De huidige situatie is best verwarrend; traditionele mannelijke waarden lijken hun beste tijd te hebben gehad, terwijl het alternatief zich niet duidelijk aandient. Deze blog staat stil bij de historie en de cultuur van mannelijkheid. Als je hem uit hebt, weet jij het antwoord op de vraag wat een echte man is.
Mannen weten veel van de wereld en weinig van zichzelf.
Connie palmen
De echte man: Een terugblik
In de jaren zeventig – toen ik opgroeide – was mannelijkheid geen issue. Niet in mijn belevingswereld tenminste. Mijn vaders, mijn ooms en alle volwassen mannen hadden een baan. Mijn moeder, mijn tantes en bijna alle volwassen vrouwen die ik kende werkten niet of nauwelijks. Althans; niet buiten de deur. Het was mannelijk om een gezin van inkomen te voorzien en het was vrouwelijk om huis en gezin te omringen met zorg, liefde en aandacht. Ik hoor mijn moeder nog zeggen dat zij haarzelf een geëmancipeerde vrouw vond. Zij deed immers wat zij het liefste deed: voor het huis zorgen, eten koken en af en toe een cursus volgen op het Creatief Centrum.
Geen moment kwam bij me op dat het anders zou kunnen zijn. Er waren tegengeluiden van progressieve vrouwen. Af en toe verschenen zij op televisie of in de tijdschriften. Maar ons gezin was conservatief en katholiek. De VARA of de VPRO keken wij niet, tenzij Frits Bom of Koot en Bie op het programma stonden. Binnen onze zuil stonden de klassieke man/vrouw verhoudingen niet ter discussie. Op verjaardagen klonk: “Het enige recht dat een vrouw heeft is het aanrecht.” Enkele aanwezige mannen konden daar om lachen. Waren dat echte mannen?
Ik kan me geen specifiek moment herinneren dat alles anders werd. Het ging langzaam. Wel weet ik dat ik het in de zesde klas van het VWO vanzelfsprekend vond dat ook de meiden in mijn klas gingen studeren met de bedoeling om een goedbetaalde baan te verwerven. Het leek alsof er twee werelden waren. De instortende, irrelevante, verzuilde wereld van mijn ouders en de nieuwe wereld van mijn generatie, waarin mannen en vrouwen dezelfde mogelijkheden kregen om hun toekomst vorm te geven. Geen moment zag ik de nieuwe verhoudingen als een aanval op mijn mannelijkheid. De vraag wat een echte man was bleef irrelevant.
De vrouwen hebben geen ongelijk als zij zich niet willen aanpassen aan de voorschriften die op de wereld zijn ingesteld: de mannen hebben ze immers opgesteld zonder de vrouwen erin te kennen.
Michel de Montaigne
De echte man in wetenschap, media en politiek
Sarah Bracke, hoogleraar Sociologie van Gender en Seksualiteit aan de Universiteit van Amsterdam zegt op de site van BNN/VARA: “Die dominante mannelijkheid is nog steeds de meest voorkomende vorm en die vorm zijn wij nu gaan zien als problematisch. We noemen het zelfs toxisch. Mannen mogen niet afhankelijk zijn, moeten competitief zijn, praten niet over hun gevoelens, tonen geen zwakte en hebben de neiging om alles wat als vrouwelijk wordt gezien te minachten en weg te duwen. Het is een vorm van mannelijkheid die nauw verbonden is met geweld, zowel geweld tegen vrouwen als geweld tegen iedereen die zich niet conformeert aan normen van gender en seksualiteit.”
Agressieve mannen dacht ik in mijn jeugd amper te kennen. Bovenstaande opmerking van Bracke maakt duidelijk dat ik ze niet kon herkennen. Het was een gemoedelijk soort goed bedoeld geweld dat schuil ging achter versleten conventies. En het blijkt nog niet voorbij. Drie recente voorbeelden:
- De Netflix‑serie Adolescence (2025) doet een poging om toxic masculinity te ontleden. Hij toont de radicalisering van een jongen en benadrukt hoe media invloed hebben op het manbeeld.
- De Britse premier Keir Starmer uitte in maart van hetzelfde jaar zijn zorgen over de impact van toxische online rolmodellen. Hij sprak met voetbaltrainer Gareth Southgate over maatschappelijke druk op jonge mannen om emoties weg te stoppen en dominantie te tonen.
- In de Verenigde Staten hanteerden de republikeinen tijdens de presidentscampagne van 2024 mannelijke stereotypen. Trump profileerde zich als ‘alpha male’ – agressief en dominant – terwijl Kamala Harris en haar campagneleiders mannelijkheid als thema gebruikten om traditionele normen te doorbreken: “Be a man and vote for a woman”.
Op de site van de Rijksoverheid staat: “Nog steeds is in Nederland de norm dat mannen de hoofdkostwinner zijn en vrouwen zich meer richten op zorgtaken en onbetaald werk.” En: “Vrouwen verdienen in Nederland gemiddeld per uur 13 procent minder dan mannelijke collega’s.” Als ik dit lees moet ik onwillekeurig weer terugdenken aan de jaren zeventig.
De echte man in de prehistorie
Elders op deze site kun je lezen hoe we sinds kort aankijken tegen rolverdelingen tussen mannen en vrouwen in de prehistorie, onder andere in de blog Een echte oerman zorgt en het artikel over oermoeders. Daaruit blijkt dat het ouderwetse beeld van de lompe oerman die een vrouw aan de haren de grot insleept definitief naar het rijk der fabelen kan worden verwezen. Sterker nog; waarschijnlijk waren de rondreizende jagers en verzamelaars van Europa matriarchaal georganiseerd. De echte man sloot zich aan bij de groep van zijn vrouw. Hij leefde bij zijn schoonfamilie.
Een matriarchale organisatie heeft belangrijke voordelen. Vrouwen blijven namelijk in hun beschermende en vertrouwde sociale omgeving. Homo sapiens maakt kwetsbare baby’s die tijdens de prehistorie de zorgen van mannen en vrouwen nodig hadden, al was het alleen maar na het herstel van de zwangerschap. Als mannen (vaders, ooms en zwagers) niet betrokken waren bij de opvoeding van kinderen, zouden we als soort nooit hebben overleefd. En als mannen weg gingen bij hun vrouw en kinderen, zorgde de schoonfamilie voor de achterblijvers.
Daarbij geldt dat bij jagers en verzamelaars vrouwen doorgaans net zo veel calorieën leverden als mannen. Dit betekent niet dat vrouwen op mammoeten jaagden. Denk eerder aan de vangst van klein wild en de oogst van wortels, vruchten en zaden.
Het zijn de moeilijkheden die laten zien wat de mannen waard zijn.
Epictetus
Onze naaste verwanten
Laten we nog verder teruggaan: Chimpansees, bonobo’s en gorilla’s delen ongeveer 98% van hun DNA met ons. Deze soorten hebben verschillende sociale structuren en gedragingen, die ons helpen begrijpen hoe mannelijkheid zich heeft ontwikkeld.
Chimpansees leven bijvoorbeeld in patriarchale groepen waarin mannetjes domineren. Agressie en hiërarchie spelen een grote rol. Mannetjes strijden om de hoogste positie binnen de groep. Deze structuur suggereert dat kracht en dominantie belangrijke factoren zijn in hun sociale organisatie. Primatologen en zoölogen als Frans de Waal en Desmond Morris hebben ons echter laten inzien dat de vrouwen machtiger zijn dan ze op het eerste gezicht lijken. Het mannetje aan de top is niet het sterkste mannetje, maar het mannetje dat het beste allianties kan smeden en de groep bij elkaar kan houden. En dat dankzij de bemoeienis van de vrouwen.
Bonobo’s hebben een matriarchale samenleving waarin samenwerking en seksuele interacties een centrale rol spelen. Conflicten worden vaak opgelost door middel van seksuele handelingen. Dat leidt tot een vreedzamere samenleving met sterke sociale banden en wederzijdse empathie. Gorilla’s leven in harems geleid door een dominant mannetje, de zilverrug. Hoewel deze structuur ook hiërarchisch is, tonen gorilla’s zorgzaam gedrag tegenover hun nakomelingen en partners. Dat wijst op een complexere sociale dynamiek die veel dieper gaat dan louter dominantie.
Om kort te zijn: Er bestaat geen reden om aan te nemen dat mannelijke dominantie genetisch is ingebakken. Het stamt niet uit het paleolithicum. Het is jonger dan dat.
Wat deze wereld een tranendal maakt en altijd zal maken, dat is de onverzadelijke hebzucht en ontembare trots van mannen.
Voltaire
De agrarische revolutie
De agrarische revolutie was geen revolutie. Het is een misvatting om te denken dat alles van de ene op de andere dag anders ging. David Graeber en David Winslow tonen in hun sublieme boek Het begin van alles aan dat de agrarische revolutie een langdurig proces was van vallen en opstaan. Jagers, verzamelaars en boeren bestonden lang naast elkaar. Vaak waren het dezelfde mensen. We weten niet of steden ontstonden dankzij de agrarische revolutie of dat de agrarische revolutie ontstond als gevolg van behoefte uit de steden. Misschien is het allebei waar. Hoe dan ook; de veranderingen hadden een impact die zijn gelijke in de geschiedenis niet kent.
In het neolithicum staakte een groot deel van de mensheid hun nomadisch bestaan. Het aards paradijs werd verlaten om een surplus aan voedsel te produceren; in het zweet des aanschijns. Groepen vroege landbouwers vestigden zich op vruchtbare grond en op goed verdedigbare locaties. De administratie ontstond en daarmee het schrift. Ambtenaren, boeren, strijders, geld, uitbuiting, bevolkingsgroei en patriarchaat maakten allemaal deel uit van hetzelfde maatschappelijke proces. Sindsdien spreken wij van beschavingen. Specialisatie is daar een wezenlijk kenmerk van. Voor mannen en voor vrouwen.
Het mannelijk lichaam werd belangrijk voor verdediging van grond. Vrouwen gingen leven bij hun schoonfamilie. Niet langer werden zij omringd door broers en ooms die hen al als kleine meisjes hadden meegemaakt. In plaats daarvan leefden zij bij mannen die hun kracht en dominantie als de bepalende factor zagen voor de overleving van hun familie.
Het begin van de geschiedenis
In het oude Egypte ontstond de leer van ma‘at (recht, orde, waarheid). Mannen werden aangemoedigd om evenwichtig te leiden, te spreken én rechtvaardig te handelen. De oude Grieken waardeerden andreia: moed, zelfbeheersing en deugdzaamheid op het slagveld en in het dagelijks leven. Plato koppelde die moed aan zelfbeheersing (sophrosyne) en pleitte voor filosofie als een manier om traditionele mannelijkheid te overstijgen. Romeinen bouwden daarop voort met virtus – de kern van mannelijkheid. Dat was meer dan kracht. Het ging ook om leiderschap, intellect, moraal en plichtsbesef tegenover familie en staat.
Niet alleen de Mediterrane wereld was in transitie. In de oude Brahmaanse traditie codificeerde de Manusmriti (ca. 200 v.Chr.–200 n.Chr.) strikte rollen. Mannen waren zowel spiritueel als wereldwijd autoritair. Vrouwen werden vooral gezien als zorgend voor huis en gezin. In Confucianistische tradities reflecteert mannelijkheid via yang, gekoppeld aan leiderschap, familieplicht en ritueel gedrag. Vrouwelijkheid via yin werd gedempt en ondergeschikt verklaard. Taoïstische teksten – met nadruk op zachtheid, laagheid en ontvankelijkheid – zien juist kracht in het vrouwelijke en benadrukken harmonie tussen yin en yang.
Het ontstaan van de romantische liefde ging gepaard met horten en stoten. De definitie van ideale liefde is op geen enkele plaats en in geen enkele tijd gelijk. Wel laten zich enkele belangrijke tendensen onderscheiden, waaronder de opkomst van het romantisch ideaal in de Middeleeuwen. Denk daarbij aan de ridderromans waarin helden strijden om de gunst van hun vrouwe. Ook laat het belang van de verschillende feministische bewegingen voor onze moderne tijd zich amper overschatten.
Mannen die hun tranen de vrije loop laten hebben een nobel karakter.
Homerus
De regionale verschillen
Organisatiepsycholoog Geert Hofstede duidde zes culturele dimensies. Een daarvan betreft het onderscheid tussen masculiene en feminiene samenlevingen. Binnen deze dimensie draait alles om de manier waarop een samenleving omgaat met traditionele genderrollen.
Als de sociale rollen van mannen en vrouwen duidelijk zijn gescheiden, is er volgens Hofstede sprake van een masculiene cultuur. Dit zijn de samenlevingen die mannen aanmoedigen om assertief, ambitieus en gericht op materieel succes te zijn. Tegelijkertijd is de norm voor vrouwen dat zij bescheiden en zorgzaam zijn, met een focus op de kwaliteit van het leven. Kenmerken zijn onder andere:
- Een duidelijke scheiding van genderrollen.
- Een loonkloof tussen mannen en vrouwen.
- Een traditionele taakverdeling; vaders zijn kostwinners en moeders zorgen voor het gezin.
Bovenstaande komt mij voor als een treffende beschrijving van de wereld waarin mijn ouders leefden, zo’n vijftig jaar geleden.
Hofstede stelde dat in feminiene culturen de sociale rollen van mannen en vrouwen meer overlap hebben. Beide geslachten voelen zich door hun omgeving gesterkt om bescheiden, zorgzaam te zijn en zich te richten op onderlinge samenwerking. Kenmerken zijn onder andere:
- Flexibele genderrollen en een kleinere loonkloof.
- Een balans tussen werk en privéleven.
- Conflictoplossing door middel van overleg en compromis.
Samenlevingen zoals die in Japan en de Verenigde Staten krijgen vaak het stempel masculien, met name vanwege de sterke nadruk op prestaties en competitie. Daarentegen worden landen zoals Nederland en Zweden beschouwd als feminiene samenlevingen, waar samenwerking en zorg voor anderen centraal staan.
Er valt een boel af te dingen op bovenstaande indeling. In de eerste plaats blijken de genoemde gedragingen binnen een samenleving een tijdelijk karakter te hebben. Daarbij bestaan regionale verschillen. In de Randstad gaat het er immers anders aan toe dan op het platteland. En tot slot is het onderscheid niet zwartwit. De Rijksoverheid besteedt niet voor niets op zijn site aandacht aan inkomensverschillen tussen mannen en vrouwen terwijl ons land een feminien predicaat krijgt.
En wat is nou een echte man?
De echte man bestaat niet. Als er al normen voor bestaan veranderen ze door de tijd en verschillen ze geografisch. Eigenschappen als empathie, kracht, kwetsbaarheid, dominantie en zorgzaamheid zijn niet eeuwigdurend specifiek vrouwelijk of mannelijk. Wel zie je ze terug in tijdelijke of regionale definities van mannelijkheid. Zelfs bestudering van onze naaste verwanten – de mensapen – levert geen eenduidige karakteristieken van mannelijkheid op. Een gorilla mannetje kan zorgzaam zijn zoals een vrouwtjes chimpansee dominant kan zijn.
Wat betekent dit alles voor de moderne man? De tijd dat hij zijn hooivork moest pakken om ten strijde te trekken voor zijn landheer is voorbij. Ook hoeft hij zijn arbeiderswoning niet meer te verlaten terwijl de kinderschaar aan de rokken van zijn vrouw hangt. Wat hij wel moet is zich staande houden tegen valse goeroes en achterhaalde concepten van mannelijkheid. Het mooiste wat hij immers kan worden is zichzelf.
Bronnen:
- geerthofstede.com
- Extra aandacht voor ongelijkheid mannen en vrouwen op arbeidsmarkt met maatschappelijke dialoog, (rijksoverheid.nl, 14 november 2022).
- Wat houdt mannen tegen om te emanciperen? (bnnvara.nl, 18 juni 2022)
- Starmer ‘worried’ about toxic masculinity after Adolescence drama, (bbc.com, 24 maart 2025).
- Be a man and vote for a woman’: Kamala Harris’s unlikely edge in America’s masculinity election, (theguardian.com, 24 september 2024).
- The return of the toxic alpha male, (elle.com, 11 november 2024).
