Het is niet altijd eenvoudig om te bepalen wat prehistorische kunst is. De moeilijkheid ligt in de betekenissen van de woorden ‘prehistorie’ en ‘kunst’. Die zijn namelijk verre van eenduidig. Wat is ‘prehistorisch’ en wat is ‘kunst’? Hieronder lees je een antwoord.
Dit is kunst en prehistorie
Natuurlijk; sommige gevallen van prehistorische kunst laten amper ruimte voor discussie. Iedereen vindt de grottekeningen die de Cro-Magnon mens in de Dordogne achterliet prehistorische kunst. Die tekeningen behoren tot de oudste kunst ter wereld. Dat geldt ook voor de kleine Venusbeeldjes of moedergodinnen uit diezelfde periode. Niet dat de makers zich daar bewust van waren. Voor hen was het geen kunst. Eerder waren het visuele bezweringen of hulpmiddelen bij initiatieriten. Niets meer dan dat. Alleen wij moderne mensen vinden het prehistorische kunst. Maar wat gebeurt er als we de grenzen van de begrippen ‘kunst’ en ‘prehistorie’ opzoeken? Weten we dan nog steeds zeker ertoe behoort en wat niet?
Wat is kunst?
Laten we beginnen met kunst. Grofweg staat dat woord voor de creatieve uitingen van mensen. In het geval van prehistorische kunst is dat best verwarrend. Paleoantropologen zijn het er namelijk onderling niet over eens wanneer er in de geschiedenis sprake is van een mensachtige en wanneer van een mens. En wat een creatieve uiting is laat zich ook al niet een-twee-drie duiden. Zonder te vervallen in technische details en vakjargon is dit misschien het beste te begrijpen met een bijl als voorbeeld.
Sierbijl
Stel je eerst een vuistbijl voor uit het neolithicum, de laatste periode van de Steentijd. De mooiste exemplaren zijn gladgeslepen, symmetrische sierobjecten. Het zijn technische hoogstandjes, evenwichtig vormgegeven uit prachtig moeilijk te bewerken materiaal. Volledig nutteloos. Tenminste, in onze ogen, want je kan er nog geen conifeer mee omhakken. Voor de maker had deze sierbijl mogelijk nut als een waardevol statussymbool of een indrukwekkend offerobject om de goden gunstig te stemmen.
De sierbijl is kunst
De ambachtsman die de bijl heeft gemaakt beschikt over bewonderenswaardige vaardigheden. Hij kan helder denken, leren en geduldig lastig materiaal bewerken. Ook kan hij goed samenwerken en helder communiceren. Waarschijnlijk bewerkt hij ergens een akkertje. Zijn uiterlijk is verzorgd, zij het op een andere manier en met andere middelen dan wij dat tegenwoordig doen. Deze mens is ontegenzeggelijk creatief. Er is niet veel goede wil voor nodig om zijn creatieve uiting ‘kunst’ noemen.
Vuistbijl
De ene bijl is de andere niet. De ontwikkeling van stenen gereedschap beslaat een lange periode die groeiende vaardigheden en baanbrekende innovaties omvat. Bij de oudste exemplaren zie je amper verschil ten opzichte van een normale steen. Toch liggen deze lekker in de hand en kan je er uiterst effectief materiaal mee bewerken. Dat is niet toevallig. Een verre voorouder heeft de oorspronkelijke steen zorgvuldig geselecteerd. Daarna heeft hij er vanuit zijn ervaring met enige kunde een bruikbaar stuk gereedschap van gemaakt.
Is een oude vuistbijl kunst?
Of de maker een mens is kan je je afvragen. Mogelijke is het een mensachtige. De grenzen zijn vaag en hebben te maken met lerend vermogen, communicatieve vaardigheden en fysiologische kenmerken. De maker van een oeroude vuistbuil kan mogelijk niet eens praten. Maakt hij kunst? Eerlijk gezegd durf ik die vraag niet met zekerheid te beantwoorden. En eigenlijk twijfel ik ook bij de 175.000 jaar oude ondergrondse steencirkel die Neanderthalers bouwden nabij Bruniquel. Hetzelfde geldt voor de schelpenkettingen waar de schamele resten incidenteel van aan de oppervlakte komen.
Kunst en prehistorie: Hunebed
Kan je een hunebed prehistorische kunst noemen? Ik vind van wel. Niet alleen omdat ze zo prachtig in het landschap liggen, elk met een duidelijk eigen karakter. Maar vooral omdat het creatieve uitingen van mensen zijn uit een ontegenzeggenlijk prehistorische periode. En soms is het best moeilijk om te bepalen wat een prehistorische periode is.
Wat is de prehistorie?
De definitie van de Steentijd of de prehistorie lijkt alleen in eerste instantie simpel. Het is de voorgeschiedenis; de tijd waarin nog niemand schrijft en waar dus geen geschreven oorspronkelijke bronnen over bestaan. Alhoewel dat laatste eigenlijk weer niet helemaal klopt. Er bestaan namelijk beschrijvingen over volken die niet kunnen schrijven. Een voorbeeld daarvan is ‘Oorlog in Gallië’ door Julius Caesar. Maakt dat de Galliërs en andere Kelten prehistorisch? Veel wetenschappers vinden van niet. Voor dit soort twijfelgevallen bestaat daarom de term ‘protohistorie’. Persoonlijk bestempel ik Keltische artefacten zonder enige aarzeling als kunst, maar niet als prehistorische kunst.
Prehistorie in de tijd
Helaas bestaat er geen jaartal dat het einde van de prehistorie afbakent. Het is niet zo dat de geschiedenis of protohistorie begint op bijvoorbeeld 1 januari van het jaar 1.000 voor Christus. Dat kan ook niet. Bovenstaand voorbeeld van Galliërs en Romeinen geeft al aan dat protohistorie en historie op dezelfde tijd en plaats met elkaar slag kunnen voeren. Prehistorie, protohistorie en historie spelen zich dus voor verschillende culturen op hetzelfde tijdstip af.
Prehistorie op locatie
Daaruit blijkt dat het stempeltje ‘prehistorie’ niet alleen bestaat als gevolg van de factor tijd, maar ook als gevolg van de factor ruimte. De implicaties van die vaststelling rijken ver. Tal van volken zien zich sinds de kolonisatie van hun eigen stenen tijdperk binnen de invloedsfeer van de westerse beschaving getrokken worden. Dat is een proces waarvan het destructieve karakter zich moeilijk laat overdrijven. Hele culturen verdwijnen of raken daarbij onherstelbaar ontwricht. Voor altijd.
kunst en prehistorie in Australië
Het is al onmogelijk om vast te stellen wanneer de prehistorie ophoudt in Europa. Hoe zit dat dan voor een continent als bijvoorbeeld Australië? De oorspronkelijke bewoners maakten prachtige kunst voordat de Europeanen kwamen en dat doen ze nog steeds. Hun grottekeningen van de afgelopen duizenden jaren zijn duizelingwekkend en kunnen met gemak de strijd aan met tal van hedendaagse kunstuitingen. Is het prehistorische kunst? En wanneer en waar is het prehistorische karakter dan verloren gegaan? Ik heb echt geen idee …
geen kunst en prehistorie
Helemaal aan het begin van deze tekst stelde ik al dat veel betrokkenen het erover eens zijn dat we de Europese grottekeningen en Venusbeeldjes als prehistorische kunstuitingen kunnen zien. Daarna bleek het moeilijk te duiden tot hoever deze categorie zich uitstrekt. Daarom is het misschien interessant om de gedachten te laten gaan over het tegendeel van prehistorische kunst. Als de prehistorie zich aan de ene kant van het kunstspectrum bevindt, wat zien we dan aan de andere kant ervan?
Renaissance kunst
De grottekeningen van Lascaux stralen magie, mysterie en symboliek uit, alsof de schilder vat wil krijgen op de wereld om hem heen. Schilders uit de renaissance staan daar lijnrecht tegenover. Ze bootsen de werkelijkheid na tot in de perfectie zonder enige ambitie die met hun schilderwerk te veranderen. Symboliek en magie hebben plaats gemaakt voor techniek en ratio. De aandacht richt zich op de mens als middelpunt van het universum. Er bestaat weinig kunst die zo overduidelijk niet prehistorisch is.
Primitivisme
Het aardige is dat kunst die in tijd verder van de prehistorie afligt dan de renaissance in opzet, geest en uitvoering dichter bij de oertijd kan liggen. Neem bijvoorbeeld de werken van AR Penck. Deze kunstenaar hanteert een vormentaal die sterk aan grottekeningen doet denken. De ratio lijkt ver weg in zijn werk dat emotioneel aandoet en bol lijkt te staan van symboliek. Niet voor niets valt zijn werk onder het primitivisme. In de tijdlijn staat het veraf van prehistorische kunst. Desondanks is het meer prehistorisch dan de Mona Lisa.
Etnische kunst
Hetzelfde geldt voor veel etnische kunst. Of het nou om Afrikaanse maskers of versierde Polynesische boten gaat, magie en symboliek spelen een belangrijke rol. In tijd en ruimte is de afstand tot de grottekeningen van Lascaux groter dan die van de Vitruvius man, maar in geest en in opzet staat het er dichterbij. Net als de kunst van AR Penck en andere primitivisten.
Conclusie kunst en prehistorie
De zoektocht naar de sluitende definitie van prehistorische kunst blijkt langer en complexer dan je in eerste verwacht. Ook al bestaat er kunst die ontegenzeggelijk prehistorisch is, sommige kunst is prehistorischer dan andere, zonder dat tijd en plaats daar relevante factoren voor zijn. Culturele context of persoonlijke intenties van de kunstenaar blijken op deze glijdende schaal veel belangrijker. Natuurlijk, niet iedereen kan nu prehistorische kunst gaan maken, maar het is zonder meer mogelijk om de essentie ervan te benaderen en zo grootse kunst te maken. Picasso wist dat. Iedere kunstenaar kan ruimte geven aan de oermens die nog diep binnen in hem huist.