Films en prehistorie vormen geen succesvolle combinatie. Soms gaat het goed, maar meestal gaat het fout. Regisseurs weten dat. Vandaar dat andere historische tijdperken veel vaker in beeld komen. Het wilde westen bijvoorbeeld. Of het oude Rome. Hieronder een overzicht van de dappere pogingen die desondanks zijn ondernomen om de prehistorie op film vast te leggen en van de successen en de flops die daarvan het gevolg zijn. Maar eerst een verklaring voor het geringe artistieke en commerciële succes van het oertijdgenre.
Films en prehistorie: amusement
Bioscoopfilms worden gemaakt om geld te verdienen. Met dat doel voor ogen produceren productiemaatschappijen films die zoveel mogelijk bezoekers naar de bioscoop lokken. Slechts zelden kiest het grote publiek voor een authentieke historische beleving of een sociaal maatschappelijke boodschap. Liever laat het zich boeien door superhelden, tovenaars, liefdesgeschiedenissen of spektakel. ‘Amusement’ is het toverwoord. Zo’n film kan een (pre)historische context hebben, maar meestal wordt die uit pure commerciële noodzaak dermate aangepast aan de smaak van het hedendaagse publiek, dat van authenticiteit nog amper sprake is.
Een geloofwaardige film over de prehistorie
Stel je voor: Een geloofwaardige film over jagers en verzamelaars die zich afspeelt in de prehistorie. De kijker ziet hoe bessen, noten en wortels worden verzameld en incidenteel groot wild in een valkuil wordt gejaagd. Soms ontstaat er een beetje onenigheid. Een groot gedeelte van de tijd zien we mensen luieren, feest vieren en kletsen. Op bepaalde momenten migreren ze. Af en toe is er een geboorte. Even vaak sterft er iemand aan een ontsteking of een andere ondefinieerbare ziekte. Het aantal acteurs is gering, want de stam is relatief klein. Hoe kan dat concurreren met Spiderman of Star Wars?
Films en prehistorie: actie en sensatie
De meest voor de hand liggende truc die filmmakers kunnen toepassen om de prehistorie voor het betalende publiek wat interessanter te maken is het inbrengen van spanning en sensatie. Denk daarbij vooral aan levensbedreigende situaties die het gevolg zijn van geweld, natuurrampen en agressieve wilde dieren. Hoe groter het gevaar, hoe interessanter het wordt. Een aardbeving blijft dus nooit beperkt tot wat gerommel in de verte. Geweld gaat altijd verder dan een stomp op de neus. Wolven zijn niet eng genoeg. Het wordt pas echt spannend met een Tyrannosaurus Rex. Dat de dinosauriërs al meer dan 200 miljoen jaar zijn uitgestorven als de eerste mens rechtop gaat lopen mag de pret niet drukken. Het gaat immers om het amusement, niet om de geloofwaardigheid.
Films en prehistorie: humor
Er is ongetwijfeld veel gelachen in de prehistorie. Niets menselijks was onze voorouders vreemd en ze beschikten vast over een groot gevoel voor humor. Ze spendeerden veel tijd met elkaar, communiceerden veel en werkten uitstekend samen. Daardoor werden het zulke succesvolle jagers en verzamelaars. En al dat sociale gedrag was niet louter serieus. Desondanks lukte het tot op heden geen enkele regisseur de humor van de prehistorie op een geloofwaardige manier te reconstrueren. Liever werken ze met slapstick of zetten ze onze voorouders neer als lomp en onbehouwen.
Films en prehistorie: Anachronismen
Daarnaast gebruiken regisseurs en scenarioschrijvers graag anachronismen; ze verwerken aspecten van onze moderne tijd in een prehistorische variant in hun film. Voetbal bijvoorbeeld. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat dit dikwijls tot hilarische resultaten leidt, bijvoorbeeld in Early man of The Flintstones. Historisch verantwoord is het echter niet.
Films en prehistorie: Liefde
Daar waar actie, sensatie en humor in de meeste gevallen een rigoureus einde maken aan de geloofwaardigheid van een film die zich afspeelt in de prehistorie, blijkt liefde een probaat middel om deze te behouden. Liefde is in dat opzicht misschien wel het sterkste element dat ons verbindt met onze voorouders en met het meeste succes een brug weet te slaan naar het bioscooppubliek. De beste films van het genre kennen daarom een liefdesverhaal, waarin de geliefden in hun verlangen naar elkaar dikwijls worden tegengewerkt door vijandige elementen.
Films en prehistorie: twee soorten
Het totale aanbod valt grofweg in twee delen uiteen. Een belangrijk deel laat zich beschrijven als (enigszins) serieus, al is het maar in de poging om de hardheid van de strijd van het bestaan in beeld te brengen. De rest van de films probeert het publiek vooral te verleiden met humor. Deze rolprenten zijn de moeite van het bekijken zeker waard en in sommige gevallen zijn ze zelfs buitengewoon grappig. Desondanks komen ze in deze blog iets minder uitgebreid aan bod dan hun serieuze tegenhangers. Dit blijft immers een serieuze site.
Films en prehistorie: algemene waarnemingen
Tot slot van deze beschouwing nog een aantal algemene waarnemingen ten opzichte van films die zich afspelen in de prehistorie:
- De overgrote meerderheid binnen dit genre speelt zich af in het paleolithicum. Het mesolithicum, het neolithicum en de bronstijd zijn veel minder populair.
- Het dierenvel hangt in films overwegend over één schouder. Hoe koud het ook is. Dat is raar, want onze voorouders waren slim genoeg om te bedenken dat dat beter kon.
- Homo erectus leerde al spreken. Er bestaat geen enkele reden om aan te nemen dat homo sapiens in het paleolithicum moeite had met spreken of rare zinsconstructies bezigde. Desondanks wekt bijna iedere film die indruk.
- Prehistorisch staat voor filmmakers dikwijls synoniem voor lomp, onbehouwen en gewelddadig. Je kunt je afvragen waarom.
- Er is sprake van een verschuiving. Over het algemeen geldt dat nieuwere films onze voorouders intelligenter, gevoeliger en vriendelijker over het voetlicht brengen dan oudere. Kortom; menselijker.
- Dat de blanke huid pas bestaat sinds de invoering van de landbouw lijkt veel regisseurs te zijn ontgaan.
- Ook lijken zij zich moeilijk te kunnen ontworstelen aan seksistisch denkbeelden. De mogelijkheid van een matriarchale samenleving komt niet bij hen op. En echt: Vrouwen kunnen jagen en mannen kunnen voor kinderen zorgen. Lees deze blogs maar eens.
Min of meer serieuze films over de prehistorie
One million years BC (1966, **)
De banneling Tumak vindt voor een korte periode een thuis tussen een groep vriendelijke grotbewoners aan de zeekust. Ook daar wordt hij echter verbannen. Een van de vrouwen, Loana – gespeeld door Raquel Welch – gaat met hem mee en samen besluiten ze de harde prehistorische wereld met monsters en vulkanen onder ogen te zien.
Geloofwaardig is deze film geen moment, maar dat mag de pret niet drukken tussen alle actiescènes. Voor veel bioscoopbezoekers was de verschijning van Welch in prehistorische bikini waarschijnlijk het meest interessante aspect van de film. De scène waarin zij wordt ontvoerd door een pterodactylus is onvergetelijk.
2001 A space odyssey (1968, ****)
Veel toeschouwers verveelden zich te pletter bij het bekijken van de openingsscène, waarin twee rivaliserende prehistorische stammen strijden om een plek bij water. Dan staat er plotseling een zwarte monoliet. Het blijkt een buitenaardse impuls, die het gebruik van dodelijk geweld in gang zet. Wat volgt is een baanbrekende sciencefictionfilm die tot de beste van het genre behoort. Niet bepaald een oertijdfilm, maar wel een productie van ongekende kwaliteit met een prehistorisch tintje.
Quest for fire (1981, ****)
Een stam die zelf geen vuur kan maken wordt beroofd van zijn laatste vlammen. Drie leden gaan op pad om dat verlies goed te maken. Zij ontmoeten andere culturen en menssoorten – waaronder kannibalen – en ontdekken veel meer dan zij van tevoren hadden kunnen vermoeden.
Regisseur Jean-Jacques Annaud heeft zijn uiterste best gedaan een overtuigend beeld van de prehistorie neer te zetten. Daarbij maakte hij gebruik van externe expertise. Zo creëerde schrijver Anthony Burgess (nota bene de schrijver van het boek A clockwork orange) een speciale oertaal voor de film en adviseerde zoöloog Desmond Morris over het gedrag van onze voorouders. Het resultaat is na al die decennia niet geheel geloofwaardig meer in alle details, maar dwingt desalniettemin nog steeds respect af.
Als modern mens voel je tijdens het kijken nog steeds de wanhoop, de angst en de verwondering die onze verre voorouders in tal van lastige situaties moeten hebben doorstaan en dat is de kracht van deze film fascinerende film. Het verhaal zakt geen moment in en de beelden van landschappen uit Canada en Schotland zijn betoverend. Nog steeds een must-see.
Conan de Barbaar (1982, ***)
De filmklassieker met Arnold Schwarzenegger in de hoofdrol doet eer aan de verbeeldingskracht van Robert E. Howard – de oorspronkelijke bedenker van de prehistorische fantasy held Conan de barbaar. Landschappen en personages lijken ondanks flinke aanpassingen op de originele verhalen regelrecht uit de boeken te komen. Het resultaat is een boeiend kijkspel met fraai vormgegeven actiescènes. Niet geloofwaardig, wel leuk. Dat laatste kan niet gezegd worden van de opvolger, het ietwat tegenvallende Conan the destroyer uit 1984.
The clan of the cave bear (1986, ***)
Het boek van Jean M. Auel was een dermate groot commercieel succes dat een verfilming niet kon uitblijven. Daryl Hannah speelt de jonge vrouw Ayla die zich staande probeert te houden tussen neanderthalers en homo sapiens. Haar wilde kapsel ziet er net zo getemd uit als dat van een rockster uit de jaren tachtig en haar benen en oksels zijn geschoren. De muziek komt overduidelijk uit synthesizers en de verteller ligt met een gedragen stem toe wat de kijker zelf al kan concluderen. Geloofwaardig is het allemaal niet, maar dat neemt niet weg dat de makers van deze film een even serieuze als lovenswaardige poging hebben gedaan de prehistorie te ontsluiten voor een groot publiek. Lees voor meer informatie over romans die zich afspelen in de prehistorie deze blog.
10.000 BC (2008, ***)
Deze actiefilm begint veelbelovend met scènes die redelijk overtuigend laten zien hoe een stam van mammoetjagers probeert te overleven onder barre omstandigheden; het is koud en de prooidieren laten zich steeds minder vaak zien. Honger dreigt. De plaatselijke sjamaan is een oude vrouw. Zij voorziet een kentering in hun levenswijze als een meisje met blauwe ogen voor haar verschijnt. Maar eerst komen de slavenhalers. De jager D’Leh zet een wanhopige achtervolging in om onder andere zijn geliefde – het inmiddels volwassen blauwogige meisje – uit hun klauwen te bevrijden.
Op dit punt had de film beter kunnen stoppen.
Wat volgt is namelijk een idiote reeks van gebeurtenissen met dino-achtige vogels, een kingsize sabeltandtijger en piramidebouwers. Niets mis met onzin natuurlijk, mits het gebracht wordt met humor en relativering. Van dat laatste is echter geen enkele sprake.
Regisseur Roland Emmerich maakte eerder films als Godzilla (1998) en Independence Day (1996). 10.000 BC kan in één adem met deze blockbusters genoemd worden; actie, spanning, romantiek en puike special effects zijn er in overvloed. Ook aardig is hoe de film de essentie van het verschil tussen jager/verzamelaars en de eerste boeren in beeld brengt. Mits je niet hangt aan geloofwaardigheid is het door dat alles nog best een onderhoudende film.
Ao, the last hunter (2010, ****)
Deze Franse film heet oorspronkelijk Ao, le dernier neandertal. Die titel is eigenlijk beter, want de kijker maakt kennis met het laatste exemplaar van deze verre neef van homo sapiens en is getuige van de confrontatie die hij noodgedwingen moet aangaan met onze soort. Regisseur Jacques Malaterre baseerde zich voor deze film op wetenschappelijke inzichten, die hij op integere wijze verwerkte in een flinterdunne verhaallijn; neanderthal man ontmoet sapiens vrouw en hun omgeving wil niets weten van een verbindtenis. Zelfs de ietwat overbodige voice overs kunnen de authentieke sfeer niet verpesten. Dit is met afstand de film die het paleolithicum het allerbest tot leven brengt.
Iceman (2017, ***)
De oorspronkelijke titel is Der Mann aus dem Eis. Deze film poogt het leven rondom de befaamde ijsmummie Ötzi te reconstrueren. Het betreft dus een verhaal dat zich afspeelt in de kopertijd, zo’n 5.000 jaar geleden. De kijker ziet hoe een kleine gemeenschap in de Alpen wordt overvallen door booswichten. Bijna iedereen wordt uitgemoord. Gezinshoofd Kelab zweert wraak en zet de achtervolging in op de daders. Daarbij wordt niet alleen zichtbaar hoe vernuftig hij en zijn tijdgenoten wisten te overleven, maar ook hoe belangrijk samenwerking daarbij is. Kelab blijft namelijk niet alleen.
In feite betreft het een ordinaire wraakfilm tegen een prehistorisch decor. Met deze typering laat de film zich echter niet afdoen, want de prachtige natuuropnamen, de bijzondere taal en de aandacht voor de specifieke leefomstandigheden in de kopertijd maken van deze film veel meer dan dat. Als het geweld en de actie iets minder dik waren aangezet, was deze film waarschijnlijk een stuk interessanter geweest.
Alpha (2018, ***)
Aan het einde van de ijstijd gaat een groep jagers op pad om de hongerige buiken van de clan te stillen. Een jongeman verongelukt en blijft eenzaam achter, ver van huis. Hij lijkt ten dode opgeschreven, tot het moment dat hij een even moeizame als gevaarlijke vriendschap start met een wolf.
Je moet wel een vreselijke hekel aan honden hebben om deze film niet te waarderen, want als kijker ben je getuige van een hartverwarmend relaas over de domesticatie van de wolf. Het acteerwerk is uitstekend, de aankleding is overtuigend en de natuuropnamen zijn overweldigend. Hier en daar zijn de gebeurtenissen en de aankleding te dik aangezet, waardoor het totaal aan charme en geloofwaardigheid inboet.
Films over de prehistorie om te lachen
His prehistoric past (1914, *)
Charlie Chaplin valt in slaap op een bankje in het park en droomt dat hij in een prehistorische wereld leeft. Daar raakt hij verwikkeld in de strijd om het koningschap. Het aardige is dat hij als oermens in dierenvel nog gewoon zijn bolhoed draagt. Verder veel slapstick met liefdesperikelen, knotsen en pijl en boog. Naar de huidige maatstaven flauw en saai, maar destijds ongetwijfeld goed voor een glimlach of twee.
Three ages (1923, **)
Buster Keaton stelt dat liefde al sinds mensenheugenis de drijvende kracht van ons leven is. Dat illustreert hij met drie liefdesgeschiedenissen; een uit de steentijd, een uit de oudheid en een uit de moderne tijd. De stunts en de special effects zijn indrukwekkend, het plot is doordacht en Keaton betovert met zijn sippe gezichtsuitdrukking. Ook hier weer scheef hangende dierenvellen en knotsen. Desalniettemin valt er genoeg te lachen.
Caveman (1981, 0)
Ringo Starr, Barbara Bach, Dennis Quaid en Shelley spelen in deze sneue komedie vol absurde flora en fauna. Het dieptepunt vindt plaats na een kwartier als hoofdkarakter Atouk de vrouw die hij begeert verdooft met bessen om seks met haar te kunnen hebben. Bah.
The Flintstones (1994, **)
Het plot van deze film rammelt aan alle kanten, maar dat maakt niets uit omdat het heerlijk is om de wereld van The Flintstones tot leven zien te komen in life-action. Met name John Goodman als Fred Flintstone en Rick Moranis als Barney zijn de smaakmakers in dit feest van herkenning.
The Croods (2013, ***)
Een prehistorisch gezin verlaat de geborgenheid van de grot om een veilig heenkomen te zoeken waar natuurgeweld en moordlustige fauna geen vat op hen heeft. Dankzij boeiende personages, een origineel plot, flitsende acties, geslaagde humor en knappe animatie is dit een heerlijke familiefilm die beklijft. Ook het vervolg uit 2020 is de moeite van het bekijken meer dan waard.
Early man (2018, ***)
Deze waanzinnig originele klei-animatie van de makers van Wallace & Gromit laat zien hoe voetbal al sinds het begin der tijden een grote rol speelt in de ontwikkeling van de mensheid. De hilarische humor zit stevig verankerd in een doortimmerd scenario, dat de aandacht van begin tot einde weet vast te houden.
De illustraties bij dit artikel zijn voor een deel gemaakt met behulp van Openart.ai, en zijn dus gegenereerd met behulp van kunstmatige intelligentie.