Een kleine geschiedenis van de mensheid. Het is een bestseller. Vertaald in 32 landen. Wat vertelt schrijver Harari in ‘Sapiens’ over de oertijd?
Yaval Noah Harari doceert geschiedenis in Jeruzalem. Hij schreef ‘Sapiens’ dat de grote lijnen in de menselijke ontwikkeling poogt weer te geven. Nou, van Sapiens dan; de voorouders als Rudolfensis en Erectus komen amper aan bod. Ook de neanderthaler komt er bekaaid vanaf. Harari laat het gelukkig niet na om te beklemtonen dat de mensheid tot voor kort uit meerdere soorten bestond. Soorten die dus amper aandacht krijgen. Toch heb ik geboeid kennis genomen van een aantal interessante weetjes over de vroegste geschiedenis van de mensheid. Dit is zeker een van de betere en best toegankelijke boeken over de oertijd.
De cognitieve revolutie
Zo had ik mij nooit gerealiseerd dat Sapiens er de eerste keer – zo’n 100.000 jaar geleden – niet in slaagde om de Neanderthalers te verdrijven uit het Midden-Oosten en Europa. Kennelijk was hij niet opgewassen tegen dit veel steviger menssoort. Later wel. Daarvoor waren niet alleen tal van uitvindingen noodzakelijk, maar vooral het vermogen om in grote groepen te opereren. Die arme Neanderthalers die in kleine groepjes leefden, waren volgens Harari kansloos toen Sapiens eenmaal leerde op grote schaal samen te werken. Dat kwam door de cognitieve revolutie. Met name het kunnen denken in abstracties was daarvoor bepalend. Zonder dat geen godsdienst, staat, monetair stelsel of mensenrechten. Ik had daar nog nooit bij stil gestaan. Harari legt het gelukkig haarfijn uit.
Zwendel
Minstens net zo boeiend vind ik het betoog van Harari waarin hij de agrarische revolutie de grootste zwendel van de geschiedenis noemt. Landbouw maakte het mogelijk dat een onbeduidende soort, die in plukjes verspreid over de wereld leefde van jagen en verzamelen, in aantal ongebreideld kon groeien. En in zijn kielzog bijvoorbeeld kippen, graan en maïs. Maar: De oermens – ooit rustig jagend en verzamelend, beschikkend over zeeën van tijd, genietend van een gezond en gevarieerd dieet – raakte door de landbouw verstrikt in een stelsel van hard werken, uitbuiting, gebondenheid en eenzijdige voeding.
Het boek is beeldend geschreven en leest lekker weg. De verpletterende alomvattendheid van het onderwerp ligt op geen enkel moment de leesbaarheid in de weg. Sterker nog, het bevat boeiende inzichten en toegankelijke beschouwingen. Dat maakt ‘Sapiens’ een indrukwekkend boek.
Na de steentijd
Desondanks was ik toch een beetje teleurgesteld, want het grootste deel van het boek betreft de periode na de steentijd. De komst van wereldgodsdiensten, het geld, kapitalisme, consumentisme en bio-industrie worden uitgebreid beschreven. Als ik het boek na lezing dichtklap bekruipt mij daardoor de gedachte dat Harari de meeste aandacht besteedt aan de kortste tijdspanne in de geschiedenis van Sapiens. Eigenlijk beschrijft het boek niet de geschiedenis van de mensheid. Eerder is het een beschrijving van het ontstaan van de huidige dominantie van onze eigen menssoort en de westers georiënteerde samenlevingsvorm. Zelfs Harari is er niet in geslaagd het perspectief van zijn tijd en plaats los te laten. En eigenlijk begon ik in het boek omdat ik verwachtte dat hij dat wel zou kunnen.
Daarnaast vraag ik me af of alles wat Harari schrijft wel klopt. Hij gaat zo snel door de enorm lange geschiedenis heen dat ik me afvraag of hij op alle terreinen wel voldoende deskundig is. Zo bestaan er aanwijzingen dat Sapiens niets tot weinig met het uitsterven van de neanderthaler heeft te maken. Dergelijke informatie staat haaks op de beschrijvingen van Harari.
Daar staat dan weer tegenover dat hij aan het einde van zijn boek de wezenlijkste van alle vragen stelt: Zijn mensen nu gelukkiger dan in de steentijd? En zal verdere ontwikkeling sapiens hemzelf en andere wezens van de aarde meer geluk brengen? Zijn bespiegelingen hierover zijn buitengewoon boeiend.
Sapiens, een beeldverhaal. Het ontstaan van de mensheid
Het aardige is dat er ook een stripbewerking bestaat van het boek. Eigenlijk is die bedoeld voor kinderen, maar als liefhebber van het beeldverhaal kon ik hem niet laten liggen. Gelukkig maar, want eigenlijk vind ik de strip nog beter dan het oorspronkelijke boek. Daar heb ik drie redenen voor:
- De strip is meer to-the-point. Scenarist David Vandermeulen heeft veel ballast overboord gegooid en zich beperkt tot het verhaal rond de opkomst van Sapiens. Er is geen ruimte voor Romeinen, ontdekkingsreizigers of industriëlen. Dat geeft het boek meer structuur en een sterker verhaal.
- De strip heeft meer humor. Zo’n groot onderwerp als het ontstaan van de menselijke soort bezwijkt vrij makkelijk onder zijn eigen gewicht. In dit boek vol karikaturen en metaforen is daar geen sprake van. Een mooi voorbeeld daarvan is de rechtszaak omtrent het uitsterven van de megafauna: Is sapiens schuldig of onschuldig aan de verdwijning van buidelleeuwen en mammoeten? Advocaat en aanklager nemen hun stelling in en bepleiten hun zaak.
- De tekeningen geven een sfeervolle context aan het verhaal, waardoor bijvoorbeeld het contrast tussen sapiens in de oertijd en sapiens in de moderne tijd beter uit de verf komt. Sommige plaatje vertellen meer dan 1000 woorden.
Als je nog geen van beide boeken hebt gelezen, zou ik dus zeker aanraden het beeldverhaal als eerste ter hand te nemen.
Gegevens van Harari ‘Sapiens’
Yuval Noah Harari: Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid.
Uitgeverij Thomas Rap, 2014. 461 pagina’s. ISBN 978-94-004-0058-0.
Gegevens van Harari ‘Sapiens. Een beeldverhaal. Het ontstaan van de mensheid.’
Yuval Noah Harari, David Vandermeulen, Daniel Casanave
Uitgeverij Thomas Rap, 2020. 248 pagina’s. ISBN 978-94-004-0639-1.